Wikipedia

III Rzesza

Niemcy pod rządami nazistów w latach 1933–1945
(Przekierowano z Rzesza Niemiecka (1933-1945))
Wikipedia:Weryfikowalność
Ten artykuł od 2024-10 wymaga zweryfikowania podanych informacji.
Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

III Rzesza (niem. Drittes Reich) – nieoficjalna nazwa państwa niemieckiego pod rządami Adolfa Hitlera i NSDAP w latach 1933–1945. Oficjalnie państwo nosiło nazwę Rzesza Niemiecka (Deutsches Reich), od 1938 (po Anschlussie Austrii) używano także nazwy Rzesza Wielkoniemiecka (Großdeutsches Reich), a przez Hitlera i propagandę narodowosocjalistyczną państwo często określane było jako Rzesza Tysiącletnia (Tausendjähriges Reich)[3]. W III Rzeszy partia nazistowska sprawowała totalitarną kontrolę nad niemal wszystkimi aspektami życia obywateli. Reżim nazistowski dobiegł końca po zwycięstwie wojsk alianckich nad III Rzeszą w maju 1945 roku, co zakończyło II wojnę światową w Europie.

III Rzesza
Drittes Reich
1933–1945
Godło Flaga
Godło Flaga
Dewiza: Ein Volk, ein Reich, ein Führer
(Jeden Naród, jedna Rzesza, jeden Wódz)
Hymn: Das Lied der Deutschen (Pieśń Niemców)
Horst-Wessel-Lied (Pieśń Horsta Wessela)[a]
Ustrój polityczny

republika (totalitaryzm)

Konstytucja

Konstytucja weimarska

Stolica

Berlin

Data powstania

15 marca 1933

Data likwidacji

23 maja 1945

Prezydent

Karl Dönitz

Premier

kanclerz Lutz Schwerin von Krosigk

Powierzchnia

1939: 633 786 km²
1943: 907 047

Populacja (1939)
• liczba ludności


69 314 000[1]

• gęstość

109,4 os./km²

Kod ISO 3166

DE

Waluta

marka niemiecka (Reichsmark)

Kod samochodowy

D

Strefa czasowa

UTC +1 (zima)
UTC +2 (lato)

Narody i grupy etniczne

Niemcy, Polacy, Czesi, Żydzi, Ukraińcy, Francuzi, Słoweńcy

Język urzędowy

niemiecki

Religia dominująca

katolicyzm, protestantyzm

PKB (1938)
 • całkowite 
 • na osobę


77,178 mld USD[2]
1,126 USD

Mapa opisywanego kraju
Mapa tzw. Wielkich Niemiec w 1943 roku
Położenie na mapie
Położenie na mapie

     Niemcy i terytoria przyłączone do Rzeszy

     Tereny okupowane pod władzą cywilną

     Tereny okupowane pod władzą wojskową

Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Historia

W roku 1932 NSDAP odniosła sukces w wyborach parlamentarnych i stała się największą partią Reichstagu[4]. W tym samym roku Hitler przegrał wprawdzie z Paulem von Hindenburgiem drugą turę wyborów prezydenckich, jednak wkrótce, 30 stycznia 1933, mianowany został przez niego na kanclerza Niemiec[5]. Po śmierci Hindenburga 2 sierpnia 1934 roku Hitler, zastraszając przeciwników politycznych i opozycję, doprowadził do uchwalenia przez Reichstag ustawy, która przekazała mu pełnię władzy. W wyniku ogólnokrajowego referendum, przeprowadzonego 19 sierpnia 1934 roku, Hitler nazwany został Führerem (wodzem) Niemiec. Cała władza scentralizowana została w osobie Hitlera, a jego słowa miały wyższość nad wszelkim prawem. Rząd nie był skoordynowanym, współpracującym organem władzy, lecz zbiorem różnych frakcji, walczących o władzę i uznanie Hitlera. Podczas wielkiego kryzysu nazistom udało się przywrócić stabilność gospodarczą i położyć kres masowemu bezrobociu dzięki dużym wydatkom wojskowym i gospodarce mieszanej. Na szeroką skalę prowadzono prace publiczne, m.in. budowę Reichsautobahnen (autostrad). Ustabilizowanie gospodarcze państwa zwiększyło popularność reżimu.

Rasizm, szczególnie antysemityzm, antycyganizm i antyslawizm, był główną cechą reżimu niemieckiego. Lud germański (rasa nordycka) był uważany przez nazistów za najczystszą gałąź rasy aryjskiej, przez co traktowano go jako rasę panów. Miliony Żydów i innych narodowości uznanych przez państwo za niepożądane, zostało zamordowanych w czasie Holocaustu. Każdy sprzeciw wobec rządów Hitlera bezwzględnie tłumiono. Członków liberalnej, socjalistycznej i komunistycznej opozycji zabijano, więziono lub skazywano na wygnanie. Gnębiono także kościoły chrześcijańskie, a wielu ich przywódców więziono. Edukacja skupiała się na biologii rasowej, polityce demograficznej i wykształcaniu sprawności fizycznej koniecznej do późniejszej służby wojskowej. Ograniczano możliwości edukacji i kariery kobiet. Organizacją rekreacji i turystyki zajmowała się specjalna organizacja, Kraft durch Freude („siła przez radość”). W 1936 roku w III Rzeszy zorganizowano Letnie Igrzyska Olimpijskie. W III Rzeszy istniał urząd ministra propagandy, który sprawował Joseph Goebbels. Wykorzystywał on filmy, masowe wiece i hipnotyzujące oratorstwo Hitlera do kontrolowania opinii publicznej. Rząd sprawował kontrolę nad kulturą i sztuką, promowano określone formy artystyczne i zakazywano lub zniechęcano do rozwijania innych.

Na początku lat 30. III Rzesza zaczęła składać coraz bardziej agresywne żądania terytorialne, grożąc wojną w wypadku ich niespełnienia. W 1938 i 1939 roku Rzesza zajęła terytoria Austrii i Czechosłowacji. W sierpniu 1939 roku Hitler podpisał pakt z Józefem Stalinem, w wyniku postanowień którego we wrześniu tego samego roku zaatakowano Polskę, rozpoczynając w Europie II wojnę światową. Wspólnie z Włochami i mniejszymi państwami Osi, Niemcy podbiły znaczną część Europy i zagroziły Wielkiej Brytanii. Kontrolę nad podbitymi obszarami przejęły Reichskommissariaty(inne języki), a w pozostałej w Polsce infrastrukturze powstała niemiecka administracja. Żydzi i inne narody postrzegane przez Niemców jako niepożądane zostały uwięzione, zamordowane w obozach koncentracyjnych i obozach zagłady lub rozstrzelane.

Po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku, wojna powoli obróciła się przeciwko nazistom, którzy ponieśli poważne porażki wojskowe w 1943 roku. W kolejnym roku nasiliły się wielkoobszarowe bombardowania Niemiec, a siły państw Osi zostały odsunięte do południowo-wschodniej Europy. Po inwazji aliantów na Francję, Niemcy zostały podbite przez ZSRR od wschodu oraz przez inne państwa alianckie od zachodu i skapitulowały w przeciągu roku. Odmowa Hitlera przyznania się do poniesionej porażki doprowadziła do masowych zniszczeń niemieckiej infrastruktury i dodatkowych zgonów w ostatnich miesiącach wojny. Zwycięscy alianci zainicjowali w Niemczech politykę denazyfikacji, a wielu ocalałych po wojnie przywódców nazistowskich za zbrodnie wojenne postawiono pod sąd w procesach norymberskich.

Nazwa

Państwo Niemcy przyjmowało nazwę Rzesza w poprzednich wiekach swojego istnienia. Jako I Rzesza istniało Święte Cesarstwo Rzymskie (niem. Heiliges Römisches Reich) w latach 962–1806, zaś następnie jako II Rzesza istniało Cesarstwo Niemieckie (niem. Deutsches Kaiserreich) w latach 1871–1918. Po I wojnie światowej została powołana do życia Republika Weimarska (1918–1933). Niemieckie słowo „Reich” oznacza w zasadzie „imperium”, jest używane także w stosunku do innych dużych monarchii jak Cesarstwo Rzymskie czy Japonia. Pojęcie „Republika Weimarska” jest terminem historycznym, a nie urzędową nazwą państwa. Urzędowa nazwa niemieckiego państwa w latach 1919–1938 brzmiała „Deutsches Reich” (pol. „Rzesza Niemiecka”[6]). Ustrój Niemiec w czasie dyktatury Hitlera oficjalnie nazywano „republiką o ustroju wodzowskim”, ponieważ parlament (Reichstag) formalnie istniał.

Formalnie państwo niemieckie przyjęło nazwę III Rzeszy 15 marca 1933 (proklamacja w Poczdamie), niemniej nazwy tej używa się często do określenia Niemiec od objęcia przez Adolfa Hitlera funkcji kanclerza (30 stycznia 1933 – tzw. Machtergreifung) do podpisania kapitulacji III Rzeszy (8 maja 1945). Po raz pierwszy nazwa ta pojawiła się w 1923 roku w książce Arthura Moellera van den Brucka pod takim samym tytułem. Wyrażała ona ideę obalenia republiki weimarskiej oraz wskrzeszenia zjednoczonej monarchii niemieckiej (I Rzeszą było Święte Cesarstwo Rzymskie, a II Rzeszą – Cesarstwo Niemieckie istniejące w latach 1871–1918). Od marca 1938, po aneksji Austrii (Anschluss), obszar Niemiec i przyłączone tereny austriackie nazywano mianem Rzesza Wielkoniemiecka (Großdeutsches Reich) bądź Wielkie Niemcy (Großdeutschland). Później, po kolejnych podbojach terytorialnych dokonanych przez Hitlera, określano tak teren obejmujący przedwojenne Niemcy (w granicach z 1937 roku), Austrię, Kraj Sudetów, Protektorat Czech i Moraw, Luksemburg oraz tereny większości Polski (terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę i Generalne Gubernatorstwo), części Jugosławii (północna Słowenia), Belgii (Eupen i Malmedy) i Francji (Alzacja i Lotaryngia) włączone w czasie II wojny światowej w granice Rzeszy Niemieckiej. Po agresji niemieckiej na ZSRR do Wielkich Niemiec włączono też okolice Białegostoku i Grodna oraz Galicję Wschodnią, która weszła w skład GG (dystrykt Galicja)[7].

Termin III Rzesza, a także Tysiącletnia Rzesza był szeroko wykorzystywany przez propagandę narodowosocjalistyczną.

Ideologia

Osobny artykuł: Nazizm.

Pierwotnie założenia państwa III Rzeszy powstały na bazie ideologii Adolfa Hitlera i programu partii NSDAP (25-punktowy program ogłoszony 24 lutego 1920), jak również tez zawartych w książce Hitlera „Mein Kampf”. Stały one w sprzeczności do Republiki Weimarskiej oraz zmierzały do zmiany sytuacji Niemiec powstałej w wyniku postanowień Traktatu wersalskiego z 1919 oraz do zniesienia Konstytucji weimarskiej. W kwestiach społeczno-narodowych ideologia narodowosocjalistyczna propagowała Volkizm oraz Blut und Boden.

Podział administracyjny

Osobny artykuł: Podział administracyjny III Rzeszy.

Prowincje (Gaue)

Nazwa polska Nazwa niemiecka Siedziba[b] Ustanowione Uwagi
Badenia Baden Karlsruhe 1934 Utworzona z kraju związkowego Badenia; w latach 1940-45 Prowincja to obejmowała byłe francuskie departamenty Dolny Ren i Górny Ren i została przemianowana na Badenię-Alzację (niem. Baden-Elsaß).
Bayreuth Bayreuth Bayreuth 1934 Utworzona ze wschodniej części kraju związkowego Bawaria; pierwotnie nazywana Bayrische Ostmark, przemianowana na Prowincję Bayreuth (niem. Gau Bayreuth) w 1942 r.; od 1938 r. włączona również do części Czechosłowacji.
Berlin Groß-Berlin Berlin[c] 1934 Utworzona z południowej połowy pruskiej prowincji Saksonia.
Düsseldorf Düsseldorf Düsseldorf 1934 Utworzona z północnej połowy pruskiej prowincji Ren(inne języki).
Essen Essen Essen 1934 Utworzona z północnego krańca pruskiej prowincji Ren(inne języki).
Frankonia Franken Nürnberg 1934 Utworzona z centralnej części kraju związkowego Bawaria.
Frankonia Główna Mainfranken Würzburg 1934 Utworzona z północno-zachodniej części kraju związkowego Bawaria.
Halle-Merseburg Halle-Merseburg Halle 1934 Utworzona z południowej połowy pruskiej prowincji Saksonia.
Hamburg Hamburg Hamburg 1934 Utworzona z Wolnego i Hanzeatyckiego Miasta Hamburg.
Hanower Południowy-Brunszwik Südhannover-Braunschweig Hannover 1934 Utworzona z Wolnego Państwa Brunszwik(inne języki) i południowej i zachodniej części prowincji Hanower.
Hanower Wschodni Ost-Hannover Lüneburg 1934 Utworzona z północnej, środkowej i wschodniej części pruskiej prowincji Hanower.
Hesja-Nassau Hessen-Nassau Frankfurt am Main 1934 Utworzona z Ludowej Republiki Hesji i południowej połowy pruskiej prowincji Hesja-Nassau.
Hesja Wyborcza(inne języki) Kurhessen Kassel 1934 Utworzona z północnej połowy pruskiej prowincji Hesja-Nassau.
Kolonia-Akwizgran(inne języki) Köln-Aachen Köln 1934 Utworzona z północno-środkowej części pruskiej prowincji Ren(inne języki).
Kraj Mozeli(inne języki) Moselland Koblenz 1934 Utworzona z południowej połowy pruskiej prowincji Ren(inne języki); przemianowana na Prowincję Kraj Mozeli(inne języki) (niem. Gau Moselland) w 1942 r. po włączeniu byłego niepodległego kraju Luksemburga.
Magdeburg-Anhalt(inne języki) Magdeburg-Anhalt Dessau 1934 Utworzona z Wolnego Państwa Anhalt(inne języki) i północnej połowy pruskiej prowincji Saksonia.
Marchia Brandenburska(inne języki) Mark Brandenburg Berlin[c] 1934 Utworzona z pruskiej prowincji Brandenburgia.
Meklemburgia(inne języki) Mecklenburg Schwerin 1934 Utworzona z Wolnego Państwa Meklemburgia-Strelitz(inne języki) i Wolnego Państwa Meklemburgia-Schwerin(inne języki).
Monachium-Górna Bawaria(inne języki) München-Oberbayern München 1934 Utworzona z południowo-wschodniej części kraju związkowego Bawaria.
Pomorze(inne języki) Pommern Stettin 1934 Utworzona z pruskiej prowincji Pomorze.
Prusy Wschodnie(inne języki)[d] Ostpreußen Königsberg 1934 Utworzona z pruskiej prowincji Prusy Wschodnie; od 1939 r. obejmowała także terytoria zaanektowane z Polski.
Saksonia(inne języki) Sachsen Dresden 1934 Powstała z kraju związkowego Saksonia.
Szlezwik-Holsztyn(inne języki) Schleswig-Holstein Kiel 1934 Powstała z pruskiej prowincji Szlezwik-Holsztyn(inne języki), Wolnego Miasta Lubeka(inne języki) i terytorium należącego do Wolnego Państwa Oldenburg(inne języki).
Szwabia(inne języki) Schwaben Augsburg 1934 Powstała z południowo-zachodniej części kraju związkowego Bawaria.
Śląsk(inne języki) Schlesien Breslau 1934 Powstała z pruskich prowincji Górny Śląsk (z załączonymi częściami Polski od 1939 r.) i Dolny Śląsk. W 1938 prowincje zostały również zjednoczone w jedną; W 1941 roku zarówno polska prowincja, jak i niemiecka prowincja zostały podzielone na dwie części.
Turyngia(inne języki) Thüringen Weimar 1934 Powstała z kraju związkowego Turyngia i przyległego terytorium należącego do pruskiej prowincji Saksonia.
Weser-Ems(inne języki) Weser-Ems Oldenburg 1934 Utworzona z Wolnego Państwa Oldenburg(inne języki) (z wyłączeniem odległych terytoriów), kraju związkowego Wolnego Hanzeatyckiego Miasta Brema i dalekiej zachodniej części pruskiej prowincji Hanower.
Westfalia Południowa(inne języki) Westfalen-Süd Dortmund 1934 Utworzona z południowej połowy pruskiej prowincji Westfalia(inne języki).
Westfalia Północna(inne języki) Westfalen-Nord Münster 1934 Powstała z Wolnego Państwa Lippe(inne języki), Wolnego Państwa Schaumburg-Lippe(inne języki) i północnej połowy pruskiej prowincji Westfalia(inne języki).
Westmark(inne języki) Westmark Neustadt an der Weinstraße 1934 Utworzona z bawarskiego Palatynatu i pruskiego Kraju Saary; przemianowana na Prowincję Westmark(inne języki) (niem. Gau Westmark) w 1940 r. po przyłączeniu się części Lotaryngii.
Wirtembergia-Hohenzollern(inne języki) Württemberg-Hohenzollern Stuttgart 1934 Utworzona z Wolnej Ludowej Republiki Wirtembergii(inne języki) i pruskiej prowincji Hohenzollern(inne języki).

Okręgi Rzeszy (Reichsgaue)

Nazwa polska Nazwa niemiecka Siedziba[b] Ustanowione Uwagi
Dolny Dunaj(inne języki) Niederdonau Krems an der Donau 1938 Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Dolnej Austrii i północnego Burgenlandu; od 1939 r. włączony do części południowych Moraw. W 1943 r. Hitler odwiedził okręg i powiedział Gauleiterowi Hugo Jury, że stolicą w niedalekiej przyszłości będzie Brünn (Brno).[8]
Flandria(inne języki)[e] Flandern Antwerpen 1944 Utworzony z Regionu Flamandzkiego w Belgii i obejmowały niderlandzkojęzyczne prowincje: Antwerpia, Limburgia, Flandria Wschodnia, Flandria Zachodnia, okręg Bruksela (z wyłączeniem samego miasta Bruksela) oraz okręg Leuven w ówczesnej prowincji Brabancja (obecnie prowincja Brabancja Flamandzka).
Gdańsk-Prusy Zachodnie Danzig–Westpreußen Danzig 1939 Utworzony z terenu Wolnego Miasta Gdańsk i polskiego województwa pomorskiego, które zostały zajęte przez III Rzeszę w 1939 r., a także istniejącej przed 1939 r. niemieckiej Rejencji zachodniopruskiej w ówczesnych Prusach Wschodnich.
Górny Dunaj(inne języki) Oberdonau Linz 1938 Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Górna Austria i Ausseerlandu, części Styrii; od 1939 r. w jego skład wchodziły także części południowych Czech.
Karyntia(inne języki) Kärnten Klagenfurt 1938 Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Karyntia i Tyrolu Wschodniego, od 1941 r. w skład którego wchodziła Górna Kraina (niem. Oberkrain) w Słowenii.
Kraj Sudetów Sudetenland Reichenberg 1938 Utworzony z przeważnie niemieckojęzycznych części Czechosłowacji, które zostały przekazane III Rzeszy po układzie monachijskim.
Kraj Warty Wartheland Posen 1939 Utworzony głównie z polskiego województwa poznańskiego i włączony do obszarów sąsiednich województw po niemieckiej okupacji Polski. Nazywany Reichsgau Posen do stycznia 1940 r., kiedy on został przemianowany na cześć rzeki Warty (niem. Warthe).
Salzburg(inne języki) Salzburg Salzburg 1938 Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Salzburg.
Styria(inne języki) Steiermark Graz 1938 Utworzony poprzez połączenie byłego austriackiego kraju związkowego Styria i południowej części Burgenlandu; od 1941 r. w jego skład wchodziła także Dolna Styria w Słowenii.
Tyrol-Vorarlberg(inne języki) Tirol-Vorarlberg Innsbruck 1938 Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Vorarlberg i północnej części Tyrolu.
Walonia(inne języki)[e] Wallonien Lüttich 1944 Utworzony z Regionu Walońskiego w Belgii i obejmował francuskojęzyczne prowincje Hainaut, Liège (z wyjątkiem kantonów Eupen, Malmedy i Sankt Vith), Luksemburg i Namur, a także okręg Nivelles we współczesnej prowincji Brabancja (obecnie część odrębnej prowincji Brabancja Walońska).
Wiedeń(inne języki) Wien Wien 1938 Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Wiedeń i otaczających go części byłej Dolnej Austrii.

„Prowincja zagraniczna”

Istniała również eksterytorialna prowincja o nazwie Nazistowska Organizacja Zagraniczna (niem. Auslandsorganisation) dla członków partii za granicą. Jej siedziba znajdowała się w Berlinie. „Prowincję zagraniczną” uważano za 43. prowincję III Rzeszy.

Protektoraty i państwa-wasale

Nazwa polska Nazwa niemiecka Siedziba[b] Ustanowione Uwagi
  Francja Vichy Vichy-Frankreich Vichy
(de facto administracyjna)
Paris
(konstytucyjna) 		1940 Utworzona w konsekwencji ustawy Zgromadzenia Narodowego III Republiki o nadzwyczajnych pełnomocnictwach dla premiera Francji, marszałka Francji Philippe’a Pétaina po klęsce Francji w kampanii 1940 roku. Jako kontynuacja III Republiki zostało oficjalnie uznane przez większość społeczności międzynarodowej, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii.
  Generalne Gubernatorstwo Generalgouvernement Litzmannstadt
(12 października – 4 listopada 1939)
Krakau
(4 listopada 1939 – 19 stycznia 1945) 		1939 Utworzone z części okupowanego wojskowo przez III Rzeszę terytorium II Rzeczypospolitej, która nie została anektowana bezpośrednio przez to państwo. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej i wcieleniu 1 sierpnia 1941 dekretem Hitlera tzw. Dystryktu Galicja do Generalnego Gubernatorstwa jego obszar rozpościerał się od Czerwina na północy do Hryniawy na południu, od Częstochowy na zachodzie do Okopów Świętej Trójcy na wschodzie.
  Królestwo Albanii Albanisches Königreich Tirana 1943 Utworzone po zawieszeniu broni i wycofaniu się Włoch z państw Osi oraz wkroczeniu niemieckich sił zbrojnych do ​​Albanii, która znalazła się pod okupacją niemiecką, co skutkowało utworzeniem państwa klienckiego – Królestwa Albanii.[9][10]
  Królestwo Norwegii(inne języki)[f] Königreich Norwegen Oslo 1942 Utworzone po rozpoczęciu niemieckiej okupacja Norwegii od sprawowania pełnej władzy przez niemieckiego Komisarza Rzeszy(inne języki) (niem. Reichskommissar(inne języki)) Josefa Terbovena, który sprawował ją za pośrednictwem Komisariatu Rzeszy Norwegia(inne języki).
  Monako Monaco Monaco-Stadt 1942 Utworzone po obaleniu Benito Mussoliniego we Włoszech i zajęciu Monako oraz rozpoczęciu deportacji ludności żydowskiej przez armię niemiecką.
  Niepodległe Państwo Chorwackie Unabhängiger Staat Kroatien Agram 1941 Utworzone przez ustaszy w 1941 roku, po zajęciu Jugosławii przez państwa Osi w czasie II wojny światowej.
  Państwo Greckie Griechischer Staat Athen 1941 Utworzone po kapitulacji wojsk greckich wobec agresji III Rzeszy i Włoch. Król Jerzy II Grecki udał się na Kretę, a po ewakuacji brytyjskich wojsk do Wielkiej Brytanii, tam też powstał rząd emigracyjny; w Grecji rozpoczęto natomiast okupację przy zachowaniu pozorów autonomii dla części terytorium. Powołany został nowy rząd pod kierownictwem Georgiosa Tsolakoglou.
  Państwo Węgierskie Königreich Ungarn Budapest 1944 Utworzone po powstaniu pronazistowskiego reżimu premiera Ferenca Szálasiego, wspieranego przez proniemiecką, antysemicką faszystowską Partię Strzałokrzyżowców.
  Protektorat Czech i Moraw Protektorat Böhmen und Mähren Prag 1939 Utworzony z okupowanych od 15 marca 1939 Czech, Moraw i Śląska Czeskiego, nieprzyłączonych w konsekwencji układu monachijskiego do III Rzeszy 30 września 1938 jako Kraj Sudetów (niem. Sudetenland). Większość społeczności międzynarodowej nigdy nie uznała istnienia tego tworu.
  Republika Łokocka Republik Lokot Lokot 1941 Utworzona po wjechaniu zwiadowczego oddziału niemieckich motocyklistów do niewielkiego osiedla fabrycznego Łokoć, położonego w rejonie brasowskim obwodu briańskiego[11] i zajęciu w kilka dni miejscowości przez główne siły 2. Armii Pancernej Wehrmachtu.
  Republika Słowacka Slowakischer Staat Pressburg 1939 Utworzona przez pomysłodawców jej powstania jako państwa podległego III Rzeszy (które przyjęło nawet niemieckie ustawodawstwo antyżydowskie), którymi byli przede wszystkim ks. Jozef Tiso i Vojtech Tuka, mający poparcie Słowackiej Partii Ludowej i Gwardii Hlinki.[12][13]
  Serbia Nedicia Militärverwaltungsgebiet Serbien Belgrad 1941 Utworzona po inwazji, okupacji i rozwiązaniu Jugosławii w kwietniu 1941 r. i staniu się państwem zależnym od okupacyjnego rządu wojskowego Wehrmachtu.
  Włoska Republika Socjalna Italienische Sozialrepublik Rom (postulowana stolica)
Salo (faktyczna stolica) 		1943 Utworzona przez Benita Mussoliniego przy pomocy III Rzeszy po obaleniu rządów faszystów we Włoszech. Zostało zlikwidowane po wybuchu powstania, którego uczestnicy rozstrzelali Mussoliniego.

Komisariaty Rzeszy (Reichskommissariate)

Nazwa polska Nazwa niemiecka Siedziba[b] Ustanowione Uwagi
Belgia-Francja Północna(inne języki) Belgien-Nordfrankreich Brüssel 1944 Utworzony na mocy hitlerowskiego „Erlaß des Führers über die Errichtung einer Zivilverwaltung in den besetzten Gebieten von Belgien und Nordfrankreich vom 13. Juli 1944”,[14] i obejmował większość okupowanej Belgii i północne rejony okupowanej Francji podczas II wojny światowej.
Holandia(inne języki) Niederlande Amsterdam 1940 Utworzony po inwazji i zajęciu Holandii przez Wehrmacht.
Norwegia(inne języki) Norwegen Oslo 1940 Utworzony po inwazji i zajęciu Norwegii przez Wehrmacht, a następnie zlikwidowanie przez tę armię państwa-wasala III Rzeszy o nazwie: Królestwo Norwegii(inne języki).
Ukraina Ukraine Riwne 1941 Utworzony po agresji III Rzeszy na ZSRR.
Wschód Ostland Kauen
(1941-1944)
Riga
(1944-1945) 		1941 Utworzony po agresji III Rzeszy na ZSRR.

Strefy operacyjne

Nazwa polska Nazwa niemiecka Siedziba[b] Ustanowione Uwagi
Pobrzeże Adriatyckie Operationszone Adriatisches Küstenland (OZAK) Triest 1943 Utworzona z terenów okupowanych przez Włochy(inne języki) w Jugosłowiańskiej Słowenii, półwyspie Istria, prowincjach Rijeka (St. Veit am Flaum), Friuli (Friaul) i Gorycja (Görz). Przyłączona (nieinkorporowana) do Okręgu Rzeszy Karyntia(inne języki).
Prealpy Operationszone Alpenvorland (OZAV) Bozen 1943 Powstała z byłego Tyrolu Południowego, włoskiego Trydentu i przyległych mniejszych części północno-wschodnich Włoch. Dołączona (niewłączona) do Okręgu Rzeszy Tyrol-Vorarlberg(inne języki).

Inne jednostki administracyjne o przeróżnym ustroju politycznym

Nazwa polska Nazwa niemiecka Siedziba[b] Ustanowione Uwagi
Okręg Białostocki Bezirk Bialystok Bjelostock 1941 Utworzony w związku z utworzeniem na Białostocczyźnie niemieckiej administracji cywilnej, która zastąpiła wojskowe władze okupacyjne działające na tym terenie po ataku III Rzeszy na ZSRR 22 czerwca 1941 r.
Okręg Brukselski(inne języki) Distrikt Brüssel Brüssel 1944 Utworzony przez III Rzeszę w lipcu 1944 r., ale w związku z tym przetrwał tylko kilka tygodni. Obejmował obecny Region Stołeczny Brukseli.

Struktura państwowa III Rzeszy

Kancelaria Rzeszy

Rząd III Rzeszy

Parlament

Organizacje polityczne

Najwyżsi urzędnicy III Rzeszy
Osoba Funkcja
 
Adolf Hitler		 Kanclerz
1933–1945

Führer
1934–1945
 
Karl Dönitz		 Naczelny Dowódca
Kriegsmarine
1943–1945
Prezydent
1945
 
Hermann Wilhelm Göring		 Naczelny dowódca
Luftwaffe
1935–1945
Reichsmarschall
1941–1945
Premier Prus
1933–1945
 
Heinrich Himmler		 Reichsführer SS
1929–1945
Minister
spraw wewnętrznych
1943–1945
 
Joseph Goebbels		 Minister
propagandy
1933–1945
Kanclerz
1945
 
Joachim von Ribbentrop		 Minister
spraw zagranicznych
1938–1945
 
Wilhelm Frick		 Minister
spraw wewnętrznych
1933–1943
Protektor
Czech i Moraw
1943–1945
 
Albert Speer		 Minister
zbrojeń
1942–1945
Architekt Hitlera
 
Rudolf Hess		 Sekretarz osobisty Hitlera
1925–1941
Minister
bez teki
1933–1941

Wojskowość

Rodzaje armii

Z tym tematem związana jest kategoria: Wojskowość III Rzeszy.

Organizacje paramilitarne

Policja i aparat bezpieczeństwa

Organizacje społeczne

Korporacje branżowe

Organizacje akademickie

Organizacje pomocnicze

Organizacje religijne

Polityka wewnętrzna i społeczna

 
Prowincje III Rzeszy, tzw. Reichsgau, sierpień 1941

Sprawy społeczne

III Rzesza, której korzenie tkwią w niemieckim demokratycznym wyborze NSDAP, szybko stała się państwem totalitarnym, z dyktaturą narodowosocjalistycznej władzy nazistowskiej. Władzę w państwie sprawował A. Hitler pełniący funkcję zarówno wodza (niem. Führer), jak i kanclerza. Nieograniczoną władzę zapewniała mu ustawa o pełnomocnictwach rządu z 1933 r., wedle której Führer mógł wydawać ustawy sprzeczne z ustawą zasadniczą.

Wprowadzono zakaz prowadzenia działalności partiom i związkom zawodowym niezgadzającym się z ideologią NSDAP, a także likwidowano politycznych przeciwników Hitlera oraz ruch oporu (noc długich noży, działalność Geheime Staatspolizei, Kripo itp.).

Wraz z dojściem NSDAP do władzy rozpoczęto sukcesywne znoszenie podstawowych wolności obywatelskich, rozpoczęto nagonkę na wszelkich faktycznych bądź propagandowych przeciwników reżimu. Po rozpoczęciu II wojny światowej, a w szczególności wojny z Rosją sowiecką uruchomiono olbrzymi program eksterminacji Żydów. W tych celach założono całą sieć obozów koncentracyjnych i zagłady.

Polityka zdrowotna

Zgodnie z badaniami naukowymi Roberta Proctora opisanymi w książce The Nazi War on Cancer[15], III Rzesza miała najsilniejszy ruch antynikotynowy na świecie. Pod rządami nazistów rozkwitły badania nad paleniem tytoniu i jego wpływem na zdrowie[16], które były najbardziej znaczącymi badaniami tego typu w tym okresie[17].

Jako część kampanii mającej na celu poprawienie zdrowia ludności oczyszczono źródła wody, pozbyto się ołowiu i rtęci z produktów konsumenckich, a kobiety były nakłaniane do regularnego przechodzenia badań wykrywających raka piersi[16].

Ponadto społeczeństwo niemieckie uzyskiwało wsparcie socjalne na podstawie instytucji i programów jak Narodowosocjalistyczna Opieka Dla Potrzebujących (Nationalsozialistische Volksvohlfahrt, NSV), Dzieło Pomocy Zimowej (Winterhilfswerk), Dzieło Pomocy Matce i Dziecku (Hilfswerk Mutter und Kind).

Gleichschaltung

Oddziaływanie i wpływ na społeczeństwo odbywało się poprzez Gleichschaltung – pod tym znaczeniem powstałym w terminologii nazistowskiej rozumiano proces ujednolicania całego życia społecznego i politycznego – zarówno publicznego, jak i prywatnego. Sam termin wywodzi się z elektrotechniki i oznacza „połączenie szeregowe”.

Istotną rolę odgrywało również motywowanie ludności poprzez wprowadzenie do życia publicznego odznaczeń orderów, przyznawanych za wzorową postawę obywatelską w myśl ideologii nazistowskiej. Były to np. Order Krwi, Krzyż Matki, Order Niemiecki.

Z tym tematem związana jest kategoria: Niemieckie odznaczenia (III Rzesza).

Propaganda

Osobny artykuł: Propaganda nazistowska.

Istotne znaczenie w rządach III Rzeszy stanowiła propaganda nazistowska, z jej głównym ideologiem Josephem Goebbelsem, który kierował nią od 1930 r. Przykładami oddziaływania na ludność przez propagandę był Eintopfsonntag, Volksempfänger. Bardzo ważną rolę odgrywały przy tym media: gazety Völkischer Beobachter, Der Stürmer, Das Schwarze Korps, „Das Reich” oraz tworzone filmy propagandowe, np. Triumf woli. A także akcje niszczenia książek autorów niezgodnych z ideologią nazistowską. Wśród społeczeństwa była propagowana ponadto denuncjacja.

Rasizm i eugenika

Za swój nadrzędny cel państwo niemieckie uznało wspieranie nordyckiej rasy panów – Aryjczyków. Byli oni szeregowani jako rasowo „cenni” (niem. wertvoll) bądź „wysokowartościowi” (niem. hochwertig). W tym kierunku tworzono ustawodawstwo wspomagające oraz preferujące przedstawicieli ludzi uznanych za gatunkowo „lepszych”. Indoktrynacja społeczeństwa w każdej sferze służyła temu, aby ideologia rasowej wyższości przenikała do narodu niemieckiego. Tym celom przyświecało tworzenie takich instytucji i programów jak Lebensborn.

Z drugiej strony, już od początku rządów NSDAP nastąpiło wzmożone wydzielanie, separowanie, a także eliminacja osób i grup społecznych uznanych za małowartościowe (niem. minderwertig) – np. ludzi obciążonych chorobą dziedziczną, upośledzonych psychicznie i fizycznie, lecz także społecznie niezaradnych, homoseksualistów, prostytutki, jak również osoby niemile widziane pod względem politycznym. W tym zakresie swoje zadania wypełniała także służba zdrowia(inne języki), opieka społeczna. Celem oddzielania od reszty społeczeństwa już od 1933 tworzono obozy koncentracyjne, w których osadzano osoby nieprzydatne lub wrogie Rzeszy. Umieszczenie w obozie lub zakładzie następowało na zasadzie aresztu ochronnego (niem. Schutzhaft). Tworzone były także „kolonie dla aspołecznych”, gdzie umieszczano osoby uznane za „sprzecznych wobec wspólnoty”. Oprócz separowania prowadzono także mordowanie osób uznanych za nieprzydatne i zbędne – działalność tę nazywano cynicznie mianem „eutanazji”. Szczególnym programem fizycznej eliminacji ludzi upośledzonych była Akcja T4.

Osobny artykuł: Obozy niemieckie (1933–1945).
Osobny artykuł: Małżeństwo w III Rzeszy.

Prześladowanie Żydów

Partia nazistowska i jej przywódca Adolf Hitler po dojściu do władzy w 1933 rozpoczęli realizację programu rasistowskiego i antysemickiego, przewidującego izolację ludności żydowskiej i stopniowe pozbawienie jej wszelkich praw obywatelskich oraz cywilnych. Główną podstawą prawną dyskryminujących posunięć były ustawy norymberskie z 1935 roku. W okresie przedwojennym Niemcy rozwinęli także uzasadniającą te kroki wielką akcję propagandową, oskarżając Żydów o pasożytnictwo, wyzysk, demoralizowanie i niszczenie narodów, wśród których zamieszkują. Propaganda nagłaśniała także rzekomą organizację międzynarodowego spisku, obejmującego żydowskich bankierów i przemysłowców, a także polityków pochodzenia żydowskiego i znajdujących się pod wpływem Żydów.

Jednocześnie propaganda nazistowska stworzyła pojęcie „zhańbienia rasy” (niem. Rassenschande), aby uzasadnić konieczność wprowadzenia restrykcyjnego prawa zakazującego małżeństw kobiet niemieckich z Żydami. Jedna z ustaw norymberskich, „ustawa o ochronie niemieckiej krwi i czci” (niem. Gesetz zum Schutze des deutschen Blutes und der deutschen Ehre) z 15 września 1935 wprowadzała sankcje karne za łamanie jej postanowień, zwykle w postaci więzienia lub zesłania do obozu koncentracyjnego. Punktem kulminacyjnym prześladowania ludności żydowskiej była noc kryształowa (niem. Kristallnacht) – pogrom Żydów, który miał miejsce w nocy z 9 na 10 listopada 1938. Określenie „Kristallnacht” było ówczesnym szyderczym określeniem tego zdarzenia, używanym przez nazistów. Współczesna niemiecka historiografia używa określenia „Pogromnacht” (noc pogromu).

Dalszym etapem prześladowania i mordowania ludności żydowskiej był holocaust realizowany podczas II wojny światowej, spotęgowany w formie tzw. „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” – Endlösung der Judenfrage.

Polityka zagraniczna

Lebensraum

Osobny artykuł: Lebensraum.

Polityka zagraniczna zakładała pierwotnie rozszerzenie terytorium Rzeszy na całą Europę („Rzesza od Atlantyku aż po Ural”), zaś później także podbój Rosji i Afryki Północnej. Miała być ona zrealizowana z myślą o zdobyciu tzw. Lebensraum, czyli „przestrzeni życiowej” dla narodu niemieckiego.

Pierwszym zyskiem terytorialnym był obszar Saary, który powrócił do Niemiec w wyniku referendum i był legitymizowany decyzją ludności. Uznaje się, że politykę agresywnej ekspansji zapoczątkował Anschluss w 1938. Przyłączenie Austrii i dalsze terytoria zaanektowane przez III Rzeszę zostały przejęte w wyniku politycznego wymuszenia, gróźb militarnych oraz wojennej okupacji.

Polityka podbojów wymagała rozpoczęcia zbrojenia się. Państwo niemieckie właściwie od 1935 stało się państwem totalnym, przygotowywanym tylko pod kątem wojny (niemal cały przemysł kontrolowany przez państwo i ukierunkowany na zbrojenie). Ustawy z 1935 o odbudowie sił zbrojnych, powołaniu Wehrmachtu były sprzeczne z traktatem wersalskim, podobnie jak późniejsza remilitaryzacja Nadrenii.

Przyłączenie Saary

W 1920 roku Saara została odłączona od Rzeszy Niemieckiej i przekazana pod zarząd Ligi Narodów jako Terytorium Saary. W przeprowadzonym w 1935 roku referendum większość mieszkańców Saary opowiedziała się za powrotem do Niemiec.

Anschluss Austrii

Anschluss został zrealizowany wraz z wkroczeniem Wehrmachtu do Austrii 12 marca 1938.

Podporządkowanie Czechosłowacji

Pierwotnie żądaniem Hitlera było przejęcie Kraju Sudetów, zamieszkiwanego przez Niemców Sudeckich, a będącego częścią państwa Czechosłowacja. Sudeckoniemiecka Partia (SDP) miała stawiać żądania nie do przyjęcia dla Czechosłowacji i nieustannie podtrzymywać atmosferę konfliktu i napięcia. W rzeczywistości celem nie było tylko „wyzwolenie” Niemców sudeckich, lecz całkowite rozbicie Czechosłowacji. W tym zakresie opracowano tzw. Fall Grün (Plan Zielony). W toku mediacji Wielkiej Brytanii i Francji oraz dalszej presji i gróźb Hitlera, podpisano Układ monachijski, będący faktycznie oddaniem Czechosłowacji pod rządy nazistów. Po pół roku Niemcy pogwałciły ten układ, zajmując pozostałą część Czech (niem. Rest-Tschechei), na terenie których utworzony został Protektorat Czech i Moraw.

Wsparcie antyrepublikańskiego przewrotu w Hiszpanii

Legion Condor – niemiecki korpus wspierał siły gen. Francisco Franco podczas hiszpańskiej wojny domowej (1936–1938). Udział sił niemieckich stanowił próbę generalną przed II wojną światową. W skład legionu Condor wchodziły wojska lotnicze (dowódca Hugo Sperrle) oraz pancerno-zmechanizowane (dowódca Viktor von Thoma).

Aneksja Kłajpedy

W 1939 przyłączono okręg Kłajpedy, należący do Litwy.

Pakty międzynarodowe

Rzesza zawarła porozumienie z faszystowskimi Włochami i Japonią tworząc tzw. oś Berlin-Rzym-Tokio.

 
Europa w 1940 roku

Sojusz z ZSRR

Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej, 23 sierpnia 1939 III Rzesza podpisała ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich pakt Ribbentrop-Mołotow – pakt o nieagresji, faktycznie zaś – zgodnie z tajnym protokołem dodatkowym stanowiącym załącznik do oficjalnego dokumentu umowy i faktyczną treść paktu – stanowiący rozbiór terytoriów lub rozporządzenie niepodległością suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii przez ZSRR i III Rzeszę.

II wojna światowa

Osobny artykuł: II wojna światowa.

1 września 1939 III Rzesza rozpoczęła II wojnę światową atakiem na Polskę.

Na terenach okupowanych żołnierze III Rzeszy (szczególnie SS, SD, Gestapo – uznanych później za organizacje przestępcze) na rozkaz najwyższych dowódców dokonywali zbrodni ludobójstwa, głównie na ludności żydowskiej, ale także Cyganach, Słowianach, członkach ruchu oporu i innych.

Po samobójczej śmierci Hitlera, funkcję kanclerza przejął Joseph Goebbels a Karl Dönitz – prezydenta Rzeszy. Po samobójczej śmierci Goebbelsa prezydent III Rzeszy Karl Dönitz desygnował na jego miejsce Schwerina von Krosigka, jednak ten odmówił przyjęcia stanowiska. 7 maja 1945 Rzesza skapitulowała (dzień później na życzenie Stalina powtórzono gest podpisania aktu kapitulacji, zaznaczając, że dotyczy całych Niemiec). Dönitz wydał swoim przedstawicielom pełnomocnictwa do podpisania bezwarunkowej kapitulacji Wehrmachtu przed aliantami w Reims, a 8 maja ponownie w Berlinie. Po kapitulacji Brytyjczycy utworzyli wokół Flensburga strefę nieokupowaną, nosząc się z zamiarem powierzenia Dönitzowi i jego rządowi tymczasowej administracji Niemiec. Jednak 23 maja pod naciskiem Rosjan i Amerykanów zdecydowali się, acz niechętnie, na aresztowanie prezydenta i rządu[18]. Dönitz wydał przy tej okazji pisemne oświadczenie, że nie rezygnuje ze swojego stanowiska jako głowy państwa i że powołany przez niego rząd pozostaje prawnie u władzy. Za formalny koniec jego (z punktu widzenia niemieckiego prawa i tak niebyłej) prezydentury można uznać przejęcie 5 czerwca 1945 władzy najwyższej nad Niemcami przez głównodowodzących wojsk alianckich – Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec.

Osobny artykuł: Kapitulacja III Rzeszy.

Gospodarka

Sytuacja przed dojściem do władzy

Postanowienia Traktatu wersalskiego spowodowały ograniczenie możliwości gospodarczych Niemiec. Niedobór artykułów rolnych i surowców był pokrywany nadwyżką eksportu. Jednak kryzys światowy w roku 1929 spowodował odpływ pożyczek i kredytów zagranicznych oraz załamanie handlu międzynarodowego.

Zmniejszone możliwości eksportu prowadziły do zwiększenia bezrobocia. W 1932 liczba zarejestrowanych bezrobotnych osiągnęła szczytową wartość przeszło 6 milionów. Zwolennicy gospodarki rynkowej nie znaleźli poparcia. Natomiast koncepcja samowystarczalności gospodarczej cieszyła się poparciem wpływowych ośrodków opiniotwórczych, zwłaszcza rozumiana jako autarkia na obszarze wykraczającym poza granice Niemiec. Wzorowano się na imperiach kolonialnych Wielkiej Brytanii i Francji. W ramach tej koncepcji rozpatrywano obszar obejmujący poza Niemcami kraje bałtyckie, Austrię, Europę wschodnią i Bałkany. W tej to Europie środkowo-wschodniej (Zwischeneuropa, czyli państwa powstałe po I Wojnie między Rosją a Niemcami) przepływ produktów rolnych, surowców i wyrobów przemysłowych byłby wolny od cła, a produkcja sterowana przez państwo. Niemcom przypadłaby pozycja dominująca.

Taka koncepcja samowystarczalności gospodarczej[19] została podchwycona przez NSDAP, która to partia przed kryzysem światowym nie miała żadnego atrakcyjnego pomysłu w zakresie gospodarki. Jednocześnie do tej koncepcji wpasowano pomysł Hitlera o „przestrzeni życiowej”. Autarkia stała się hasłem gospodarczym NSDAP, która w wyborach 1930 roku uzyskała drugie miejsce. Wzrost znaczenia partii hitlerowskiej następował jednocześnie z dalszym pogarszaniem się położenia gospodarczego Niemiec.

Zbrojenia od 1933 roku

Wkrótce po objęciu stanowiska kanclerza okazało się, że Hitler zamierza przezwyciężyć kryzys gospodarczy nie tylko przez rządowe programy tworzenia nowych miejsc pracy, a również przez wprowadzenie gospodarki zbrojeniowej[20] (Wehrwirtschaft). Było to kształtowanie gospodarki narodowej w czasie pokoju do celów wojennych stosownie do założeń wojskowych.

Realizacja ideologicznych zamierzeń NSDAP w zakresie nowych zdobyczy terytorialnych była uwarunkowana rozbudową sił zbrojnych. Wprowadzenie w życie ideologii przestrzeni życiowej oraz programu samowystarczalności gospodarczej doprowadziło do powstania systemu centralnego planowania, a mianowicie przede wszystkim:

  • ustalenie zapotrzebowania surowców dla przemysłu zbrojeniowego oraz przemysłu cywilnego,
  • zabezpieczenie zaopatrzenia materiałów pędnych,
  • dopasowanie sieci transportowej do przyszłych zadań wojskowych,
  • uregulowanie finansowania zbrojeń bezpośrednich i pośrednich.

Znacząca była intensyfikacja programu budowy dróg i mostów z roku 1929 oraz rozwój przemysłu motoryzacyjnego. Organizatorem i menedżerem budowy autostrad został Fritz Todt. Do pełnego zatrudnienia w Niemczech przyczynił się, zarówno program budowy autostrad (w odniesieniu do grupy robotników niewykwalifikowanych), jak i wzrost zatrudnienia w branżach zbrojeniowych, przede wszystkim w przemyśle stoczniowym i lotniczym. Również znaczący był wzrost liczebności sił zbrojnych ze 100 tysięcy do około 1 miliona w roku 1939. Od 1935 młodociani byli wcielani do Służby Pracy Reichsarbeitsdienst (RAD).

Ostatecznie do roku 1939 osiągnięto w wybranych zagadnieniach następujące wskaźniki:

  • bezrobocie[21] w roku 1938 spadło poniżej 1 miliona zarejestrowanych,
  • budowa autostrad[22] – zatrudnienie wzrosło 25 razy,
  • produkcja pojazdów mechanicznych[23] – wzrost zatrudnienia prawie 6-krotny,
  • przemysł lotniczy[24] – wzrost zatrudnienia 41 razy,
  • flota morska[25] nakłady wzrosły 12 razy.

Zwalczanie bezrobocia przebiegało jednocześnie z likwidacją niezależnych związków zawodowych. Dnia 2 maja 1933 zajęto budynki związkowe, majątek został skonfiskowany, a przywódcy związkowi uwięzieni. Formalne pośrednictwo między pracownikami a przedsiębiorcami przejął Niemiecki Front Pracy (der Deutsche Arbeitsfront, DAF) kierowany przez Roberta Ley. Również wczasy zostały upaństwowione za pośrednictwem instytucji pod nazwą Siła przez radość (Kraft durch Freude (KdF)).

Największą fabryką zbrojeniową (pod względem areału) w hitlerowskich Niemczech była DAG Fabrik Bromberg, gdzie obecnie znajduje się skansen architektury przemysłowej III Rzeszy.

Plan Czteroletni

Osobny artykuł: Plan Czteroletni (III Rzesza).

Finanse

Osobny artykuł: Polityka gospodarcza III Rzeszy.

Hjalmar Schacht jako prezes banku centralnego (Reichbank) umożliwił wprowadzenie do obiegu tak zwanych weksli Mefo-Wechsel celem finansowania programów tworzenia nowych miejsc pracy oraz programu zbrojeniowego. Te weksle wystawiane przez firmę-atrapę Metallurgische Forschungsgesellschaft m.b.H. i gwarantowane przez państwo pokryły w latach 1934–1938 30% wydatków na zbrojenia.

Już następnego dnia po przyłączeniu Austrii do III Rzeszy (Anschluss 12 marca 1938) dokonano transferu 78,3 ton czystego złota oraz dewiz i walut z austriackiego banku narodowego Österreichische Nationalbank do niemieckiego Banku Rzeszy (Reichsbank) w Berlinie[26]. Ilość złota z Austrii przewyższała 3-krotnie niemieckie rezerwy tego kruszcu.

Płatności zbrojeniowe były realizowane w różnych systemach kredytowania. Akceptowano wysokie zadłużenie, zwłaszcza w kredytach krótkoterminowych. Liczono na zdobycze terytorialne wymuszone przez lokalne działania militarne[27]. Pomimo zaniechania pokrycia pieniądza rezerwą złota i nadmiernego zadłużenia nie wystąpiła oczekiwana przez teoretyków inflacja. Wskaźnik cen detalicznych wykazywał oficjalnie wzrost około 1% rocznie, co wynikało z kontroli rynku przez państwo, ceny i marże były regulowane. Politycznie wymuszona stabilność pieniądza nie miała uzasadnienia gospodarczego, toteż reichsmarka nie cieszyła się zaufaniem na międzynarodowym rynku walutowym. Z powodu braku dużych międzynarodowych inwestycji w gospodarce niemieckiej wystąpił chroniczny brak dewiz.

Prywatyzacja

W okresie 1934-37 przeprowadzili szereg prywatyzacji, sprywatyzowali m.in. firmy kolejowe, stoczniowe, hutnicze, górnicze, banki czy municypalne zakłady użyteczności publicznej[28]. Chociaż naziści prywatyzowali własność publiczną i usługi jednocześnie zwiększali kontrolę państwa nad gospodarką[29].

Złoto III Rzeszy

Osobny artykuł: Złoto III Rzeszy.

W czasie II wojny światowej złoto odgrywało ważną rolę przy realizacji transakcji finansowych[30]. Ten metal występuje w różnej postaci: jako sztabki, złote monety oraz jako biżuteria. Może być przetopiony i przetworzony tak, że ulegają zatarciu wszelkie ślady jego pochodzenia. Dlatego złoto było ulubionym środkiem płatniczym na całym świecie, a po wymianie na dewizy operacje finansowe były ułatwione. Szwajcaria była centrum związanych z tym operacji. Centralny bank III Rzeszy (Reichsbank) sprzedawał znaczne ilości złota szwajcarskiemu bankowi narodowemu Schweizerische Nationalbank (SNB) aż do końca wojny, pisał o tym Gian Trepp(inne języki)[31]. Wprawdzie SNB kupował jednocześnie złoto od aliantów, ale to zupełnie inna sprawa, ponieważ pochodzenie tego złota nie nasuwa wątpliwości.

Kultura i sztuka

Osobny artykuł: Kultura i sztuka w III Rzeszy.

Objęcie władzy przez NSDAP sprowadziło kulturę i sztukę do roli narzędzi propagandy. Sztuka nowatorska uznana została za „zwyrodniałą” i dość szybko wyeliminowana z życia publicznego. Różnorodność gustów przedstawiano jako konsekwencję sprzeczności ideologicznych, a przede wszystkim obcości rasowej – sztuka nowoczesna, czyli „zwyrodniała” kojarzona była przede wszystkim z „żydowskim gustem”.

Opozycja antyhitlerowska w III Rzeszy

Pomimo akceptacji i wspierania reżimu przez społeczeństwo niemieckie, w państwie działała w pewnej skali opozycja antyhitlerowska, nie zgadzająca się w różnym stopniu na politykę nazistów oraz podejmująca próby sprzeciwu, jak również czynnego oporu i zamachów. Niemiecki ruch oporu w III Rzeszy określany jest mianem Widerstand. Jedną ze znanych organizacji antyhitlerowskich była Biała Róża, której działalność została zdławiona. Ponadto powołano do życia przykładowo ruch Komitet Narodowy Wolne Niemcy. Oprócz tego podejmowano zamachy na Hitlera, z których najsłynniejszym jest zamach z 20 lipca 1944. Ruch skierowany przeciw reżimowi, czynny opór oraz spiski miały wprawdzie działanie uświadamiające i motywujące społeczeństwo niemieckiego, jednak okazały się nieskuteczne odnośnie do powstrzymania zbrodniczej działalności III Rzeszy.

Kraje sąsiadujące

Skutki i procesy

Po bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy 8 maja 1945 i przejęciu kontroli nad państwem przez państwa alianckie, przeprowadzono procesy sądowe, podczas których sądzono zbrodniarzy wojennych oraz osoby popełniające przestępstwa w ramach władzy nazistowskiej. Najważniejszym z postępowań był proces prowadzony przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. Dalsze 12 procesów norymberskich prowadzono w następnych latach powojennych.

Z tym tematem związana jest kategoria: Procesy zbrodniarzy hitlerowskich.

Ponadto realizowana była denazyfikacja – proces podjęty w celu wykorzenienia zasad, ustaw oraz organizacji nazistowskich z życia polityczno-społecznego Niemiec, a także Austrii.

Uwagi

  1. ↑ Gdy Adolf Hitler został kanclerzem w styczniu 1933, Horst-Wessel-Lied stała się zgodnie z prawem 19 maja 1933 jednym z symboli narodowych oraz współoficjalnym hymnem Rzeszy. Pieśń ta była wykonywana bezpośrednio po hymnie państwowym („Das Lied der Deutschen”) w tempie wyraźnie żywszym.
  2. ↑ a b c d e f Nazwy siedzib wymienionych jednostek administracyjnych III Rzeszy były podane w oryginale (czyli po niemiecku).
  3. ↑ a b Jednak Berlin był jednocześnie siedzibą dwóch jednostek administracyjnych III Rzeszy: Berlina i Marchii Brandenburskiej(inne języki).
  4. ↑ Do tej jednostki administracyjnej należał także Okręg Białostocki.
  5. ↑ a b Ta jednostka administracyjna została wkrótce zlikwidowana, a następnie zastąpiona przez Komisariat Rzeszy(inne języki) o nazwie: Belgia-Francja Północna(inne języki).
  6. ↑ To państwo zostało wkrótce zlikwidowane, a następnie zastąpione przez Komisariat Rzeszy(inne języki) o nazwie: Norwegia(inne języki).

Przypisy

  1. ↑ Die natürliche Bevölkerungsbewegung in Deutschland (1817-2001) [online], Historical Statistics [dostęp 2022-07-26] (niem.).
  2. ↑ What was the GDP growth rate of Nazi Germany? - Quora [online], quora.com [dostęp 2024-05-21].
  3. ↑ William L. Shirer, The Rise and Fall of the Third Reich., 1960.
  4. ↑ Nazi Party, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-01-14] (ang.).
  5. ↑ Adolf Hitler, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-01-14] (ang.).
  6. ↑ Zob. np. Deklaracja między Polską a Niemcami o niestosowaniu przemocy, podpisana w Berlinie dnia 26 stycznia 1934 r., Dz.U. z 1934 r. nr 16, poz. 124.
  7. ↑ Übersichtskarte des Großdeutschen Reiches. Berlin: Nachdruck, Herausgegeben vom Reichamt für Landesaufnahme, 1941.
  8. ↑ C.C. Bryant (2007), Prague in black: Nazi rule and Czech nationalism, Harvard University Press, s. 125, ISBN 0-674-02451-6 (ang.).
  9. ↑ Bernd Jürgen Fischer (1999), Albania at War, 1939-1945, Purdue University Press, ISBN 978-1-55753-141-4 (ang.).
  10. ↑ Owen Pearson (2006), Albania in the Twentieth Century, A History, t. III, Albania as Dictatorship and Democracy, I. B. Tauris, s. 1945–99, ISBN 978-1-84511-105-2 (ang.).
  11. ↑ Republika Łokocka – udany eksperyment niemiecki podczas II wojny światowej? [online], historia.org, 19 października 2015 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
  12. ↑ Rolf Dieter Muller, Wspólnicy Hitlera. Formacje sojusznicze Wehrmachtu na froncie wschodnim, s. 126 (pol.).
  13. ↑ Praca zbiorowa - Słownik najnowszej historii świata, t. 5, Warszawa 2008, 1900–2007, s. 170 (pol.).
  14. ↑ Reichskommissariat Belgien und Nordfrankreich [online], territorial.de [dostęp 2024-10-18] (niem.).
  15. ↑ Robert Proctor: The Nazi War on Cancer. Princeton University Press, 1999. ISBN 0-691-07051-2. (ang.).
  16. ↑ a b Robert N. Proctor: Nazi Medicine and Public Health Policy. Dimensions, Anti-Defamation League, 1996. [dostęp 2008-06-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-05)]. (ang.).
  17. ↑ George Norman Clark, Asa Briggs, A.M. Cooke: A History of the Royal College of Physicians of London. Oxford University Press, 2005. ISBN 0-19-925334-X. (ang.).
  18. ↑ Aresztowanie Prezydenta III Rzeszy. [dostęp 2013-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-22)].
  19. ↑ Studie des Reichsamtes für Wirtschaftsaufbau über die Möglichkeiten einer Großraumwirtschaft unter deutscher Führung. Juli 1939 Studium o możliwościach gospodarki regionalnej pod niemieckim kierownictwem (de).
  20. ↑ Alexander Graf von Brockdorff, Weltwirtschaft und Weltrüstung, w: Wehrtechnische Monatshefte, 39 (1935) Gospodarka światowa i zbrojenia (de).
  21. ↑ Ursula Albert: Die deutsche Wiederaufrüstung der Dreißiger Jahre als Teil der stattlichen Arbeitsbeschaffung und ihre Finanzierung durch das System der Mefowechsel, Dissertation, Nürnberg 1956 Zbrojenia a tworzenie nowych miejsc pracy (de).
  22. ↑ Jürgen Stelzner: Arbeitsbeschaffung und Wiederaufrüstung 1933–1936, Dissertation, Göttingen 1973.
  23. ↑ Heinz Wehner: Die Rolle des faschistischen Verkehrswesens in der ersten Phase des Zweiten Weltkrieges, in: Bulletin des Arbeitskreises Zweiter Weltkrieg, 1966.
  24. ↑ Edward Homze: Arming the Luftwaffe, Lincoln 1976.
  25. ↑ Jost Dülffer, Weimar: Hitler und die Marine, Düsseldorf 1973.
  26. ↑ https://web.archive.org/web/20040913004505/http://www.oenb.at/de/ueber_die_oenb/geldmuseum/oesterr_geldgeschichte/schilling/vom_schilling_zum_euro.jsp Historia pieniądza austriackiego.
  27. ↑ http://www.dhm.de/lemo/html/nazi/industrie/index.html Strona niemieckiego muzeum historycznego w Berlinie.
  28. ↑ http://www.ub.edu/graap/nazi.pdf
  29. ↑ Guillebaud, Claude W. 1939. The Economic Recovery of Germany 1933-1938. London: MacMillan and Co. Limited.
  30. ↑ Raport szwajcarskiej niezależnej komisji ekspertów: Szwajcaria a transakcje złotem w czasie II wojny światowej (de, fr).
  31. ↑ Trepp, Gian: Bankgeschäfte mit dem Feind. Die Bank für Internationalen Zahlungsausgleich im Zweiten Weltkrieg. Von Hitlers Europabank zum Instrument des Marshallplans, Zürich 1993. Trepp, Gian: Der Finanzplatz Schweiz im 2. Weltkrieg. Was wussten und tolerierten die Alliierten?, Zürich 1997 (de).

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=III_Rzesza&oldid=75096770”