Wikipedia

Architektura Katowic

Architektura Katowic stanowi mieszankę różnorodnych stylów i epok odzwierciedlających historię miasta oraz jego ewolucję od ośrodka przemysłowego do współczesnego centrum biznesowo-kulturalnego. Charakteryzuje się ona wyraźnie wyodrębnioną częścią śródmiejską kształtującą się od lat 40. XIX wieku z zaplanowaną siatką ulic i placów, która wypełniona jest zabudową różnego typu, w tym kamienicami mieszczańskimi i obiektami użyteczności publicznej z okolic przełomu XIX i XX wieku reprezentującymi m.in. style historyzmu, eklektyzmu i secesji przez zabudowę modernistyczną i funkcjonalistyczną lat międzywojennych po obiekty powojenne i współczesne. Centrum miasta otaczają dzielnice o różnym rodowodzie i są to zarówno części będące pierwotnie osobnymi wsiami i gminami (m.in. Bogucice, Dąb, Piotrowice, Szopienice czy Załęże), osiedla patronackie (Giszowiec i Nikiszowiec), powojenne osiedla mieszkaniowe (m.in. Tysiąclecia, W. Roździeńskiego, I.J. Paderewskiego czy Odrodzenia), jak i współczesne układy urbanistyczne (m.in. Bażantowo, Dębowe Tarasy czy osiedle Książęce).

Widok na centrum Katowic w 2007 roku na wysokości alei W. Korfantego; pośrodku rondo gen. J. Ziętka

Ogólna charakterystyka

edytuj
 
Architektoniczna mapa centralnej części Katowic z 2007 roku, przedstawiająca najważniejsze wówczas obiekty i gmachy

Struktura architektoniczno-urbanistyczna Katowic nosi wyraźne ślady genezy miasta i jego pierwotnych czynników miastotwórczych, jakim był m.in. surowcowy profil gospodarki. Miasto składa się z wyraźnie wyodrębnionej części śródmiejskiej o czytelnym i planowym układzie kompozycyjnym oraz szeregu dzielnic o zróżnicowanej genezie, funkcjach i strukturze. Układ ten ukształtował się w stosunkowo krótkim okresie, czyli od czasu poprowadzenia w latach 40. XIX wieku pierwszej linii kolejowej do miasta. Części miasta, które od 1924 roku tworzyły Wielkie Katowice (Bogucice, Brynów, Dąb, Ligota, Załęże i Zawodzie) są najsilniej połączone ze Śródmieściem, a dzielnice południowe (Murcki, Kostuchna, Podlesie i Zarzecze) najsłabiej. Dość wyraźna jest także odrębność wschodniej części Katowic, włączonej do miasta pod koniec 1959 roku[1].

 
Centrum Katowic w 2024 roku (widok z kładki nad ulicą Olimpijską)
 
Widok na śródmiejską część Katowic z wieżowca Altus (2024)

Osią założenia urbanistycznego Katowic są ulice 3 Maja i Warszawska, u zbiegu których znajduje się Rynek. Jest ona zaakcentowana dwoma placami: Wolności i ks. E. Szramka. W pobliżu położone są dwa kolejne obszary położone prostopadle do tej osi: plac K. Miarki oraz rondo gen. J. Ziętka wraz z otaczającymi go przestrzeniami publicznymi eksponującymi obiekty będące wizytówkami Katowic – Spodkiem i pomnikiem Powstańców Śląskich. Znaczenie kompozycyjne mają też ulice A. Mickiewicza i Mariacka z zamykającym ją kościołem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Poza Śródmieściem, strukturę tkanki miejskiej uczytelniają m.in. plac Grunwaldzki czy plac Rady Europy[2].

Według stanu z grudnia 2007 roku w strukturze terenów zurbanizowanych największy udział mają tereny zabudowy mieszkaniowej, w tym jednorodzinnej (11,9% obszarów zurbanizowanych) i wielorodzinnej (10,5%), a także tereny komunikacji (22%). Tereny produkcyjno-usługowe stanowią 14,4% terenów zurbanizowanych, a tereny usług 10,6%. Tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej koncentrują się w dzielnicach zachodnich i południowych – głównie w Piotrowicach-Ochojcu, Ligocie-Panewnikach, Kostuchnie, Podlesiu i Zarzeczu. Zabudowa wielorodzinna dominuje w dzielnicach śródmiejskich oraz północnych, natomiast tereny usług głównie w Śródmieściu oraz w Ligocie-Panewnikach, Piotrowicach-Ochojcu i Osiedlu Paderewskiego-Muchowcu[3].

W Katowicach w 2007 roku udział powierzchni zabudowanej w powierzchni terenu wynosił średnio 23%, a wskaźnik intensywności zabudowy wynosił 0,5. Najwyższe wartości miały te wskaźniki w Śródmieściu (odpowiednio 50% i 1,79), natomiast w pozostałych dzielnicach odsetek powierzchni zabudowy wahał się od 32% w Zawodziu i Załężu po 14–15% w Zarzeczu i Podlesiu[4].

Osobny artykuł: Lista najwyższych budynków w Katowicach.

W Katowicach dominuje zabudowa średniowysoka, a w dzielnicach peryferyjnych niska. Budynki wysokie i wysokościowce skupiają się głównie w Śródmieściu oraz kilkunastu dzielnicach mieszkaniowych. Koncentrują się one w rejonie ulic Uniwersyteckiej (Altus) i A. Mickiewicza (Stalexport, Global Office Park), alei W. Korfantego i W. Roździeńskiego (.KTW, Superjednostka i Ślizgowiec) oraz przy ulicach W. Stwosza (Wojewódzki) i Francuskiej (Francuska 70). Ponadto tego typu budynki koncentrują się na osiedlach W. Roździeńskiego i Tysiąclecia, a także na Koszutce[5].

Architektura lat przedwojennych (do 1922)

edytuj

Śródmieście Katowic

edytuj
 
Ulica Starowiejska na zdjęciu z 1872 roku; w tle kościół Mariacki

Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku Katowice były niewielką osadą, a jej zabudowę tworzyły wiejskie zagrody[6]. Nad stawem hutniczym zlokalizowana była Kuźnica Bogucka, a naprzeciwko niej znajdowały się obiekty wchodzące w skład folwarku dworskiego. Właściwa wieś Katowice składała się z zabudowy zagrodowej i zlokalizowana była wzdłuż ulicy Starowiejskiej, której relikty uwieczniono na zdjęciach z około 1870 roku. Na litografii Ernesta Wilhelma Knippla z 1848 roku uwieczniono pierwotną zabudowę Rynku, a także istniejącą nieopodal zabudowę hut „Franz” i „Fanny”[7].

 
Katowice w latach 30. XIX wieku na litografii Ernesta Knippla

Proces przekształcenia Katowic w miasto rozpoczął się w połowie XIX wieku, po oddaniu do użytku odcinka linii kolejowej Kolei Górnośląskiej wraz ze stacją 3 października 1846 roku. Dogodna lokalizacja sprzyjała rozwojowi usług, a także powstawaniu szeregu instytucji państwowej administracji terytorialnej i gospodarczej[8][6]. Zaczęto budować murowane domy, a pierwszym monumentalnym obiektem architektonicznym Katowic był hotel Welta wzniesiony w 1848 roku. Był on najbardziej okazałą budowlą do 1855 roku, kiedy to prawdopodobnie pomiędzy latami 1855–1858 wzniesiono hotel De Prusse[9]. W 1859 roku przy ulicy Dworcowej oddano do użytku nowy dworzec kolejowy[10].

Pierwszy plan regulacyjny Katowic został opracowany przez Heinricha Moritza Augusta Nottebohma w 1856 roku na zlecenie Friedricha Wilhelma Grundmanna. Zakładał on wytyczenie dwóch placów – Wilhelmsplatz (późniejszy plac Wolności) i Friedrichsplatz (późniejszy Rynek)[11], które miały przejąć sieci zewnętrznych ulic łączących peryferyjne części zabudowy[12]. Place te miały być połączone ze sobą centralną drogą, zwaną od 1868 roku Grundmannstrasse (późniejsza ulica 3 Maja). Jej przedłużeniem w kierunku wschodnim była trasa prowadząca do Mysłowic – późniejsza ulica Warszawska. Z Rynku rozchodziły się szlaki komunikacyjne w kierunku Wełnowca, Dębu i Brynowa, a z placu Wolności wzdłuż ulicy Gliwickiej w kierunku Załęża[11]. Istotną rolę na lokalizację Rynku miało skupienie w tym rejonie zabudowy o funkcjach usługowych: karczmy, browaru, kuźni oraz hoteli[13].

 
Willa dr. Richarda Holtzego na zdjęciu sprzed 1891 roku

Nadanie praw miejskich Katowicom 11 września 1865 roku spowodował rozkwit budownictwa w mieście[14], a najstarsze budynki na terenie współczesnego Śródmieścia Katowic sięgają lat 60. i 70. XIX wieku[15]. Pierwsze wznoszone obiekty w ówczesnych Katowicach były przeważnie jedno- i dwupiętrowe. Przebudowywano i podwyższano je dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Architektonicznie budowano najpierw obiekty w stylu historyzmu nawiązującego go architektury gotyku, renesansu, baroku, rokoka i klasycyzmu[16], a jedność stylistyczna wczesnej zabudowy Katowic wynikała z faktu, iż autorami i budowniczymi tych domów byli zazwyczaj dwaj miejscowi architekci: Julius Haase i Ignatz Grünfeld[17].

 
Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w 1872 roku

Początkowo wzdłuż ulic Warszawskiej, Francuskiej i Dworcowej powstawały liczne wille, które budowali dla siebie zamożni mieszczanie, m.in. Richard Holtze, Julius Haase czy Ignatz Grünfeld. Obiekty tego typu zachowały się przy ulicy Warszawskiej, gdzie znajdują się wille m.in.: Ignatza Grünfelda, Edwarda Nacksa, rodziny Kramstów czy Juliusa Haase[10]. Wiele z willi w kolejnych latach przebudowano na kamienice czynszowe bądź zburzono. Również przy ulicy Warszawskiej powstały pierwsze ważniejsze budynki publiczne, jak m.in.: wzniesiony w latach 1856–1858 ewangelicki kościół Zmartwychwstania Pańskiego, w latach 1862–1870 rzymskokatolicki kościół Mariacki[18], w 1876 roku gmach starostwa powiatowego[10], w latach 80. XIX wieku gmach Banku Spółek Zarobkowych czy kilka kamienic w stylu neobarokowym (w tym pod nr. 35)[19].

W 1875 roku kontroler katastralny Napilly opracował kolejny plan zagospodarowania przestrzennego Katowic, który stanowił niejako kontynuację planu z 1856 roku, lecz jego główną funkcją było zagospodarowania wolnych jeszcze terenów pod zabudowę miejską. Na planie tym naniesiono szachownicowy układ ulic w granicach ówczesnego miasta[13]. Wcześniej, bo na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku zaczęto wytyczać ulice po wschodniej stronie Katowic, w tym ulicę Mariacką. Na początku lat 70. XIX wieku uregulowano ulicę św. Jana, budując u jej wylotu wiadukt kolejowy[16]. W latach 70. XIX wieku zaczęto rozbudowę miasta po południowej stronie torów kolejowych, wokół ulic Andrzeja i Mikołowskiej[20]. Pod koniec 1870 roku w Katowicach istniało 48 budynków trójkondygnacyjnych, 68 dwukondygnacyjnych i 151 jednopiętrowych domów[21].

 
Fragment placu Wolności na pocztówce wydanej w 1917 roku

W ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku po latach kryzysu gospodarczego lat 1874–1880 w Katowicach rozwijał się silny ruch budowlany w rejonie placu Wolności, ulicy Mariackiej i południowej części Katowic. Powstało wówczas kilkadziesiąt kamienic w stylu eklektyzmu i wiele z nich posiada cechy stylów historycznych[19]. W latach 70. XIX wieku rozpoczęto zabudowę placu Wolności, a jednym z najbardziej okazałych obiektów stała się siedziba firmy braci Abrahama i Józefa Goldsteinów[22]. Wznoszone w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku kamienice mieszczańskie w oparto na wzorcach XVIII-wiecznych, były to domy jedno- lub dwukondygnacyjne, dwutraktowe, z sienią przejazdową w osi. Na parterze zazwyczaj mieścił się sklep bądź warsztat, dom był otoczony ogrodem, a na jego tyłach znajdowała się oficyna i inne zabudowania gospodarcze[23].

Na przełomie XIX i XX wieku w architekturze Katowic pojawiły się style secesji i modernizmu, a na wielu budynkach łączono także elementy kilku stylów, tworząc zabudowę eklektyczną[16]. Secesja natomiast była łączona z renesansem, klasycyzmem czy innymi stylami historyczno-eklektycznymi. Klasycznymi przykładami architektury secesji w Katowicach są kamienice przy ulicy A. Mickiewicza 14 czy F. Chopina 11[24].

Około 1914 roku Katowice były już miastem o rozwiniętej tkance urbanistycznej, w której znajdowały się publiczne place, urzędy, szkoły, hotele, szpitale, świątynie, obiekty kultury, siedziby firm, kamienice, wille czy domy robotnicze[25]. Historyczne centrum Katowic ukształtowało się w zabudowie, która wypełniła przestrzeń pomiędzy terenami kolejowymi na południu a terenami przemysłowymi na północ od Rawy[2].

 
Gmach III LO położony przy ulicy. A. Mickiewicza 11 (2011)
 
Budynek Teatru Śląskiego im. S. Wyspiańskiego (Rynek 2)
 
Gmach Akademii Muzycznej przy ulicy Wojewódzkiej 33 (2018)
 
Hotel Monopol (ul. Dworcowa 5)
 
Kościół Mariacki od strony ulicy Mariackiej (2012)
 
Pałac Goldsteinów przy placu Wolności 12a (2023)

Do zabytków przedwojennej architektury ówczesnych Katowic zaliczają się m.in.:

 
Synagoga Wielka na zdjęciu z okresu międzywojennego

Wybrane obiekty nieistniejące:

Pozostałe części miasta

edytuj

W czasie nadawania praw miejskich Katowicom zmieniał się również charakter osad okalających miasto. Zabudowa wiejska szybko ustępowała domom czynszowym oraz budynkom dla pracowników pobliskich zakładów przemysłowych[61], lecz tereny Brynowa, Ligoty, Piotrowic, Ochojca i Panewnik zachowywały wówczas jeszcze wiejski charakter[62]. Od połowy XIX wieku przy kopalniach i hutach zaczęto budować osiedla robotnicze. W Bogucicach kolonie robotnicze powstawały wokół kopalń „Ferdinand” i „Agnes-Amanda”, w Zawodziu wzdłuż ulicy 1 Maja, w Dębie wzdłuż ulicy Chorzowskiej, a w Załężu kolonia przy kopalni „Cleophas” oraz kolonia Hegenscheidta w pobliżu huty „Baildon”. W rejonie kopalni „Oheim” w Załęskiej i Katowickiej Hałdzie powstała m.in. kolonia urzędnicza wzdłuż współczesnej ulicy Mikołowskiej oraz zaprojektowana przez Brunona Tauta kolonia robotnicza. W Giszowcu i Nikiszowcu dla pracowników kopalni „Giesche” powstały dwa osiedla patronackie zaprojektowane przez Georga i Emila Zillmannów z Charlottenburga[20].

Również poza ówczesnymi Katowicami wznoszone były monumentalne obiekty. W Panewnikach w 1905 roku rozpoczęto budowę dużego zespołu klasztornego wraz z kościołem w stylu neoromanizmu projektu Mansuetusa Fromma OFM[63], w Zawodziu neoklasycystyczny gmach ratusza gminy Bogucice, a w Załężu neogotycki kościół św. Józefa[64].

Do zabytków przedwojennej architektury pozostałych części i dzielnic współczesnych Katowic należą:

 
Siedziba Zgromadzenia Sióstr św. Jadwigi (ul. Leopolda 1-3)

Bogucice i Zawodzie:

 
Kościół św. Michała Archanioła w parku T. Kościuszki (2021)

Brynów:

 
Ratusz gminy Dąbrówka Mała przy ulicy gen. H. Le Ronda 16 (2020)

Dąbrówka Mała:

 
Kościół św. Jana i Pawła (2015)

Dąb:

 
Dom nadleśniczego w Giszowcu

Giszowiec:

 
Fragment Nikiszowca (2014)

Janów-Nikiszowiec:

Kostuchna:

 
Panewnicka bazylika od strony placu Klasztornego (2022)

Ligota-Panewniki:

Murcki:

Piotrowice-Ochojec:

Podlesie i Zarzecze:

 
Zabudowa browaru Mokrskich (ul. ks. bp. H. Bednorza 8)
 
Zachowane obiekty Huty Metali Nieżelaznych „Szopienice” (2019)

Szopienice-Burowiec:

 
Gmach Sądu Apelacyjnego (al. W. Korfantego 117-119)

Wełnowiec-Józefowiec:

 
Załęski pałac (ul. Gliwicka 159)

Załęże i Osiedle Witosa:

Obiekty nieistniejące:

Architektura okresu międzywojennego (1922–1939)

edytuj

Śródmieście Katowic

edytuj
 
Mapa międzywojennej architektury modernizmu w Śródmieściu Katowic

Katowice w momencie przyłączenia miasta do Polski w 1922 roku stanowiły w pełni ukształtowany organizm miejski z wyraźnie zarysowanym układem urbanistycznym i własnym obliczem architektonicznym[99]. Miasto stało się siedzibą autonomicznego województwa śląskiego, a Urząd Wojewódzki Śląski był w latach międzywojennych największym inwestorem w regionie. Znaczne zaangażowanie władz wojewódzkich w inwestycje budowalne na terenie miasta wymagały warunki zastane w Katowicach przez polską administrację, gdyż miasto nie było wówczas przygotowane do objęcia nowych funkcji[100].

Biura Urzędu Wojewódzkiego początkowo mieściły się w gmachu Szkoły Rzemiosł Budowalnych przy ulicy Wojewódzkiej. W 1923 roku rozpisano konkurs na nową siedzibę Urzędu oraz Sejmu Śląskiego przy ulicy Jagiellońskiej, w którym zwyciężyła propozycja krakowskich architektów: Kazimierza Wyczyńskiego, Stefana Żeleńskiego i Piotra Jurkiewicza[101]. Jego poświęcenie z udziałem prezydenta Polski Ignacego Mościckiego odbyło się 5 maja 1929 roku. Gmach ten w latach międzywojennych był największym tego typu budynkiem w Polsce[102].

 
Panorama południowego Śródmieścia Katowic; pośrodku widoczny gmach Urzędu Skarbowego

W sąsiedztwie gmachu Sejmu Śląskiego wzniesiono także inne monumentalne budynki[102]. W 1930 roku ukończono budowę gmachu Syndykatu Polskich Hut Żelaznych[103][104], w latach 1935–1936 wybudowano gmach Urzędów Niezespolonych, a w 1936 roku rozpoczęto budowę siedziby Muzeum Śląskiego. Latem 1939 roku budynek ten był gotowy w stanie surowym, lecz w czasie II wojny światowej został on przez Niemców rozebrany[102]. Dla Magistratu i Rady Miejskiej Katowic na przełomie lat 20. i 30. XX wieku wzniesiono gmach przy ulicy Młyńskiej 4[105]. Powstało także kilka nowych obiektów sakralnych, w tym katedra Chrystusa Króla, której budowę rozpoczęto w 1927 roku, a przy ulicy M. Skłodowskiej-Curie na przełomie lat 20. i 30. XX wieku wzniesiono kościół garnizonowy[103].

Katowice wówczas otrzymały nową orientację przestrzenną, a rozwój miasta poszedł w kierunku południowym[106]. Pierwsze plany urbanistyczne opracowano w 1924 i 1930 roku. W 1935 roku został rozpisany konkurs na urbanistyczną regulację i przebudowę miasta, a do realizacji wybrano projekt Władysława Czarneckiego i Mariana Spychalskiego, który zakładał zagęszczenie zabudowy i promowanie budownictwa wysokiego – wieżowców, a potrzeba zagęszczenia miasta była tym pilniejsza, że następował znaczący wzrost liczby jego mieszkańców[106]. Pierwszym z tego typu budynków był wzniesiony przy ulicy Wojewódzkiej budynek dla nauczycieli Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych. Przy ulicy Żwirki i Wigury wzniesiono gmach Urzędu Skarbowego, a przy jego budowie po raz pierwszy w Polsce użyto szkieletowej konstrukcji stalowej projektu Stefana Bryły[105]. Oprócz gmachów administracyjnych czy sakralnych w południowej miasta powstawały także nowe kompleksy mieszkalne[107] o wysokim standardzie. Zabudowa taka powstawała m.in. w rejonie ulic: Francuskiej, Jagiellońskiej, H. Jordana, J. Kilińskiego, J. Poniatowskiego, PCK, J. Rymera, Podchorążych czy M. Kopernika[108].

Już w pierwszych latach okresu międzywojnia w Katowicach uformowało się znaczące środowisko architektów. W 1925 roku z inicjatywy Tadeusza Michejdy powołano Związek Architektów na Śląsku. Do miasta zaczęli przybywać architekci – absolwenci politechnik lwowskich i warszawskich. Znaczącymi katowickimi architektami lat międzywojennych byli m.in.: Karol Schayer, Eustachy Chmielewski, Zbigniew Rzepecki, Witold Kłębkowski, Tadeusz Łobos, Leon Dietz d’Arma, Romuald Pieńkowski czy Jan Graefe[106].

 
Archikatedra Chrystusa Króla w 2021 roku, przed budową tympanonu
 
Dom Felixów (ul. Podchorążych 3)
 
Dom Oświatowy przy ulicy Francuskiej 12 w 2007 roku
 
Gmach Syndykatu Polskich Hut Żelaznych (ul. J. Lompy 14)
 
Gmach Urzędu Skarbowego przy ulicy Żwirki i Wigury 15 w 2006 roku

Wybrane międzywojenne obiekty na terenie Śródmieścia Katowic:

Obiekty nieistniejące:

Pozostałe części miasta

edytuj

15 lipca 1924 roku Sejm Śląski przyjął ustawę o włączeniu Bogucic, Brynowa, Dębu, Ligoty i Załęża w granice miasta Katowice[129]. Tereny te wówczas różniły się m.in. specyfiką zabudowy – w Ligocie zabudowa była rzadka, w Brynowie część gruntów nie nadawała się do zabudowy z uwagi na szkody górnicze, natomiast przedłużenie śródmiejskich dróg stanowiły ulice 1 Maja w Zawodziu i Gliwicka w Załężu z kamienicami mieszczańskimi sąsiadującymi z robotniczymi familokami, zaś w Bogucicach i Dębie znajdowała się luźna zabudowa niestanowiąca ciągu ze skupiskami budynków w centrum Katowic[108].

Jeszcze w 1924 roku powstał plan zagospodarowania Katowic, który był kontynuacją założeń urbanistycznych z 1918 roku. Zakładał on rozbudowę miasta kierunku południowo-zachodnim, a plan z 1930 roku zakładał także rozwój w kierunku wschodnim i północnym[108]. W Brynowie w latach międzywojennych powstawały głównie domy dwupiętrowe, a większe rozmiary przybrała rozbudowa Ligoty, gdzie wzniesiono osiedle domów urzędniczych, którego ideę zapoczątkowano w 1929 roku[130]. W Dębie nowa zabudowa powstała m.in. przy ulicach Dębowej, Błękitnej i Widok, w Bogucicach wokół ulic Katowickiej, Klonowej, Brzozowej i Topolowej, a w Załężu na pograniczu z Hajdukami wybudowano kolonię 44 dwurodzinnych domów bliźniaczych, której nadano imię prezydenta Polski Ignacego Mościckiego[131].

 
Dworzec lotniska Katowice-Muchowiec (ul. Lotnisko 40)
 
Kościół Opatrzności Bożej przy ulicy 1 Maja (2020)

Wybrane obiekty architektury międzywojennej poza Śródmieściem Katowic:

Architektura powojenna (1945–1989)

edytuj
 
Siedziba Wojewódzkiej Rady Związków Zawodowych (2021)

Po II wojnie światowej w architekturze Katowic została narzucona doktryna socrealizmu w polskiej formie[140]. Był to krótkotrwały epizod i nie wpłynął na wyraz stylowy tkanki miejskiej[141], a do czołowych przykładów tego nurtu zaliczają się dwa budynki: Pałac Młodzieży przy ulicy Mikołowskiej, oddany do użytku w 1951 roku oraz powstała w 1955 roku przy placu Bolesława Chrobrego siedziba Wojewódzkiej Rady Związków Zawodowych[142].

 
Dom Prasy z oryginalną elewacją w 2007 roku (widok z ulicy św. Jana)

Już w latach 1946–1947 ogłoszono pierwszy po II wojnie światowej konkurs na przebudowę centrum Katowic, lecz wyłoniony w nim projekt Juliana Duchowicza i Mariana Śramkiewicza nie doczekał się realizacji z przyczyn finansowych. Dopiero w 1953 roku rząd PRL-u zatwierdził wytyczne do perspektywicznego rozwoju Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, na podstawie których rok później został opracowany plan zabudowy Śródmieścia Katowic[142] autorstwa zespołu architektów z katowickiego „Miastoprojektu” – Marii i Andrzeja Wilczyńskich oraz Zygmunta Winnickiego[143]. Zakładał on m.in. budowę wokół Rynku centrum administracyjnego, handlowego i kulturalnego. Planowano też budowę gmachów dla Biblioteki Śląskiej, Opery Śląskiej, teatru, rozgłośni radiowej, filharmonii i muzeum. Realizacja tego projektu wymagała wyburzenia wszystkich kamienic w centrum miasta i projekt ten też nie trafił do realizacji[144].

Ostatecznie do realizacji wdrożono plany zabudowy centrum Katowic z 1962 roku autorstwa Zygmunta Majerskiego, Juliana Duchowicza i Wiktora Lipowczana. W miejsce wyburzonych kamienic przy Rynku wzniesiono nowe budynki: we wrześniu 1962 roku oddano do użytku dom towarowy „Zenit”[145], dwa lata później Dom Prasy[146], a w 1975 roku dom handlowy „Skarbek”. W połowie lat 60. XX wieku oddano do użytku rondo, nazwane później imieniem gen. Jerzego Ziętka. Nieopodal niego w 1971 roku oddano do użytku halę „Spodek”[144], w sąsiedztwie którego rok później powstał biurowiec Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych[145].

 
Hotel „Silesia” na pocztówce wydanej w 1976 roku

W czasie przebudowy centrum poszerzono późniejszą aleję W. Korfantego (ówczesna ulica Armii Czerwonej), przy której stanęła nowa zabudowa. W połowie lat 60. XX wieku po stronie wschodniej alei został oddany do użytku hotel „Katowice”, a naprzeciwko niego biurowiec Głównego Biura Studiów i Projektów Zakładów Przeróbki Mechanicznej Węgla „Separator”, w sąsiedztwie którego powstał pasaż handlowy oraz pawilony Biura Wystaw Artystycznych i Pałacu Ślubów. Po tej stronie alei W. Korfantego powstał także blok mieszkalny zwany „Superjednostką”. W 1971 roku oddano do użytku hotel „Silesia”, a rok później w kwartale ulic Młyńskiej, Stawowej, 3 Maja i J. Słowackiego nowy dworzec kolejowy[145].

 
Fragment os. J. Marchlewskiego pod koniec lat 60. XX wieku

Powyższa zabudowa swoją wartością estetyczną wyróżniała się na tle obiektów masowo budowanych od czasu odwilży gomułkowskiej[147].

Zabudowa w okresie Polski Ludowej powstawała także poza Śródmieściem Katowic. Zaraz po wojnie rozpoczęto budowę osiedli domków fińskich (powstały w Bogucicach, Brynowie i Załęskiej Hałdzie[148]), a pierwsze osiedle mieszkaniowe w mieście powstało na terenie Koszutki – osiedle im. Juliana Marchlewskiego. Rozbudowano także Ligotę (Nowa Ligota), a także powstały inne osiedle w różnych częściach miasta, w tym m.in.: Tysiąclecia, Wincentego Witosa, Stanisława Staszica (Giszowiec), Ignacego Jana Paderewskiego, Odrodzenia, Alfonsa Zgrzebnioka[145] czy Jerzego Kukuczki[149].

W czasach Polski Ludowej intensywność ruchu budowalnego kościołów była duża, a część z nich reprezentuje dużą wartość artystyczną, w tym m.in.: rozbudowany w latach 1975–1978 kościół Przemienienia Pańskiego, powstały w latach 1973–1975 kościół św. Jacka, konsekrowany w 1983 roku kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny czy wybudowany w latach 1977–1993 kościół Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Uzdrowienia Chorych[150].

 
Separator (al. W. Korfantego 2)
 
Hala Widowiskowo-Sportowa „Spodek” (al. W. Korfantego 35)
 
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Uzdrowienia Chorych (ul. Mieszka I)
 
Osiedle W. Roździeńskiego od strony północno-zachodniej (2020)

Wybrane obiekty Katowicach wzniesione w czasach Polski Ludowej:

 
Brutalistyczny dworzec kolejowy stacji Katowice widziany od strony północno-zachodniej (2006)

Obiekty nieistniejące:

Architektura współczesna (po 1989)

edytuj
 
Gmach Biblioteki Śląskiej (pl. Rady Europy 1) w 2018 roku

Okres przemian ustrojowych w Polsce po 1989 roku stanowił nowy etap w podejściu do architektury w Katowicach. Poszukiwano nowych środków ekspresji, dlatego też coraz szerzej zwracano się ku estetyce postmodernizmu, która zaczęła się rozwijać w mieście już od lat 80. XX wieku za sprawą oddanego do użytku w 1981 roku kompleksu wieżowców Stalexportu czy wzniesionego na przełomie lat 80. i 90. XX wieku osiedla Sadyba w Kokocińcu[158].

Pod koniec lat 90. XX wieku w sąsiedztwie osiedla I.J. Paderewskiego wykształciło się nowe wnętrze urbanistyczne – plac Rady Europy. Dominantą stał się gmach Biblioteki Śląskiej, oddany do użytku w 1997 roku. W jego sąsiedztwie wzniesiono dwa gmachy banków: siedzibę katowickiego oddziału Banku Rozwoju Eksportu i gmach PKO[179].

 
Galeria Rondo Sztuki pośrodku ronda gen. J. Ziętka w 2020 roku

Dominacja postmodernizmu w architekturze Katowic była stosunkowo krótka, a tradycja architektury międzywojennej w Katowicach spowodowała szybki zwrot lokalnych architektów ku na nowo interpretowanym formom funkcjonalizmu z uwzględnieniem nowych rozwiązań konstrukcyjnych i materiałowych[179]. Nowa zabudowa na początku XXI wieku koncentrowała się w rejonie ronda gen. J. Ziętka[180]. W 2003 roku przy ulicy Uniwersyteckiej oddano do użytku trzydziestokondygnacyjny wieżowiec Altus[181], a w 2006 roku pośrodku ronda kopułę mieszczącą galerię Rondo Sztuki[180].

 
Centrum Nauki i Edukacji Muzycznej „Symfonia” w 2009 roku

W architekturze Katowic zaczęto także nawiązywać do industrialnej przeszłości regionu, wyrazem czego stała się m.in. adaptacja zabudowy poprzemysłowej o walorach zabytkowych do pełnienia w nich nowych funkcji oraz nadawania współczesnym formom architektonicznych znaczeń odnoszących się do industrialnych tradycji. Jedną z największych tego typu przemian na terenie Katowic stało się oddane do użytku 18 listopada 2005 roku centrum handlowo-rozrywkowe Silesia City Center, które powstało na terenie zlikwidowanej kopalni „Gottwald”[181]. Inne to m.in. powstała w zabudowie szybu „Wilson” kopalni „Wieczorek” galeria sztuki czy siedziba Muzeum Śląskiego w Katowicach na terenach zlikwidowanej kopalni „Katowice”[182]. Przykładem nowych form nawiązujących do industrialnej przeszłości miasta jest m.in. oddana do użytku w 2006 roku siedziba katowickiego oddziału Narodowego Banku Polskiego[182].

Przyjęta na początku XXI wieku koncepcja rozbudowy miasta zakładała rozbudowę katowickiego city w rejonie alei W. Korfantego i ronda gen. J. Ziętka. W 2006 roku rozstrzygnięto konkurs architektoniczny na koncepcję nowoczesnego centrum miasta, w którym zwyciężyła propozycja Tomasza Koniora. Zakładała ona wprowadzenie po stronie zachodniej alei W. Korfantego pasażu z galeriami handlowymi, pracowniami artystycznymi oraz siecią klubów i galerii. W następnych latach powstały kolejne znaczące obiekty: w 2007 roku Centrum Nauki i Edukacji Muzycznej „Symfonia”[183], a w 2009 roku gmach Sądu Okręgowego w Katowicach[184]. Nastąpił jednocześnie proces żywiołowej urbanizacji południowo-zachodniej części miasta, a także zaczęły powstawać nowe deweloperskie osiedla mieszkaniowe[185].

 
Kompleks biurowców.KTW (al. W. Roździeńskiego 1) w 2024 roku
 
Budynek Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego (2020)
 
Międzynarodowe Centrum Kongresowe (pl. Sławika i Antalla 1)
 
Silesia City Center w 2007 roku

Wybrane obiekty architektury postmodernistycznej i współczesnej w Katowicach:

Pomniki

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Pomniki w Katowicach.
 
Pomnik Powstańców Śl. (2024)

W Katowicach występują zarówno miejsca pamięci powiązanie z konkretnymi wydarzeniami historycznymi, jak i miejsca symboliczne. Do najważniejszych z nich zalicza się m.in.: pomnik Powstańców Śląskich (przy rondzie gen. J. Ziętka), pomnik Harcerzy Września (pl. Obrońców Katowic), pomnik Ofiar Katynia (pl. Andrzeja), pomnik poległych górników w KWK „Wujek” (pl. NSZZ Solidarność; ul. W. Pola), pomnik Żołnierza Polskiego (pl. Żołnierza Polskiego) czy Wieżę Spadochronową (park T. Kościuszki)[5].

Jednym z najstarszych pomników w centrum Katowic była figura św. Jana z 1816 roku, która w latach 70. XIX wieku została przeniesiona do Brynowa w związku z brukowaniem ulicy św. Jana. Jej replikę ustawiono u wylotu ulicy w 1999 roku[16]. W 1876 roku ukończono regulację placu Wolności, a jego dopełnieniem kompozycyjnym był ustawiony w 1898 roku pomnik dwóch cesarzy niemieckich: Wilhelma I i jego syna Fryderyka III[204]. Został on wysadzony 13 grudnia 1920 roku[205]. W jego miejsce powstał pomnik Nieznanego Powstańca, który został zniszczony w czasie II wojny światowej[206]. Również w tym okresie zniszczono pomnik Józefa Piłsudskiego, który został odsłonięty na terenie huty „Baildon” 12 maja 1937 roku[207].

Pomnik w czasach powojennych stał się ważnym elementem Katowic. W okresie Polski Ludowej promował ideologię komunizmu, w następstwie czego twórczość rzeźbiarska została zdominowana przez oficjalne zamówienia na pomniki. Upamiętniały one epizody z okresu II wojny światowej oraz oddawały hołd żołnierzom polskim i radzieckim, czego przykładem stał się pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Radzieckiej, którego rzeźba stała na placu Wolności. Pomnik ten zaprojektował Stanisław Marcinów[184].

 
Pomnik W. Korfantego (2021)

Z czasem w Katowicach zaczęły pojawiać się pomniki o znaczących wartościach artystycznych, tworzone przez uznanych rzeźbiarzy[208]. 1 września 1967 roku odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika Powstańców Śląskich, powstałego według projektu architekta Franciszka Zabłockiego i rzeźbiarza Gustawa Zemły. Zainstalowano go na sztucznie wykonanej skarpie przy rondzie, a na jego obrzeżach umieszczono nazwy miejscowości, o które stoczono bitwy w czasie powstań śląskich[144]. Dużymi walorami odznacza także się odsłonięty w 1978 roku pomnik Żołnierza Polskiego autorstwa Bronisława Chromego, którego rzeźba przedstawia orła osłaniającego swoimi skrzydłami grupę żołnierzy[208]. 4 września 1984 roku w pobliżu katowickiego Rynku odsłonięto pomnik Harcerzy Września autorstwa Zygmunta Brachmańskiego[142].

W 1998 roku na placu Sejmu Śląskiego został postawiony pomnik Wojciecha Korfantego projektu Zygmunta Brachmańskiego[208]. W 2014 roku z placu Wolności zdemontowano rzeźbę pomnika Żołnierzy Radzieckich, którą ustawiono na cmentarzu przy w parku T. Kościuszki[209].

Cmentarze

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Cmentarze w Katowicach.
 
Fragment bogucickiego cmentarza

W Katowicach znajduje się około 25 cmentarzy (w tym pięć komunalnych) o łącznej powierzchni około 75 ha. Największym z nich jest Centralny Cmentarz Komunalny położony przy ulicy Murckowskiej 9. Wspólnoty rzymskokatolickie, ewangelickie i żydowskie w mieście posiadają swoje cmentarze, z czego rzymskokatolickich jest najwięcej[210].

Pierwszy cmentarz na terenie współczesnych Katowic został założony w Bogucicach prawdopodobnie pod koniec XIV wieku i istniał on aż do 1894 roku. Nieopodal kościoła znajdowała się kaplica, w której od XVIII wieku chowano lokalną szlachtę i prawdopodobnie wokół niej już wówczas istniał drugi cmentarz parafialny. W XIX wieku zaczęto regularnie grzebać tam zmarłych, co było początkiem współczesnej nekropoli przy ulicy W. Wróblewskiego. W połowie XIX wieku w Murckach powstał cmentarz choleryczny w związku z epidemią roku 1846. Po przejściu epidemii został on zamknięty i przestał istnieć[211].

 
Cmentarz żydowski przy ulicy Kozielskiej w 2015 roku

W Katowicach w drugiej połowie XIX wieku wzniesiono trzy świątynie różnych wyznań: ewangelicką, żydowską i rzymskokatolicką, co wiązało się też z utworzeniem wyznaniowych cmentarzy. W 1856 roku powstał cmentarz ewangelicko-augsburski na rogu ulic K. Damrota i Francuskiej, w 1868 roku żydowski przy ulicy Kozielskiej i w 1870 roku katolicki przy ulicy Francuskiej. Były to pierwsze trwałe cmentarze na terenie ówczesnych Katowic[211]. Zwiększała się z czasem liczba nagrobków na cmentarzu ewangelickim, w konsekwencji czego gmina zdecydowała się na zakup gruntu nieopodal cmentarza katolickiego, na którym w 1884 roku powstał nowy cmentarz[212]. Stary cmentarz nie przetrwał natomiast do współczesnych czasów[213].

 
Fragment cmentarza garnizonowego w 2018 roku

Wcześniej, bo w 1860 roku powstał cmentarz przy ulicy Gliwickiej, na którym grzebano zmarłych z Katowic, Brynowa, Załęża oraz Załęskiej i Katowickiej Hałdy[211]. Na przełomie XIX i XX wieku proboszcz parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny zdecydował o założeniu nowej nekropolii przy ulicy H. Sienkiewicza. Został on oddany do użytku 1 stycznia 1904 roku[214]. Pod koniec I wojny światowej przy ulicy Ceglanej został założony cmentarz garnizonowy, będący pod opieką parafii garnizonowej, na którym znajduje się m.in. zbiorowa mogiła zmarłych w niewoli jeńców alianckich[215].

W Katowicach po przyłączeniu sąsiednich dzielnic w 1924 roku istniały cmentarze w Bogucicach przy ulicy W. Wróblewskiego (z XIX wieku), w Dębie przy ulicy Brackiej (z 1894 roku), w Ligocie przy ulicy Panewnickiej 45 (cmentarz komunalny; pierwotnie katolicki z 1907 roku) i Załężu przy ulicy P. Pośpiecha (z 1896 roku)[216]. W czasach Polski Ludowej, wraz z powiększeniem miasta w jego granice włączono kolejne nekropolie, w tym w Dąbrówce Małej przy ulicy gen. H. Le Ronda (z lat 1911–1913), Janowie przy ulicy Cmentarnej (z lat 1910–1912) czy Szopienicach przy ulicy Brynicy (katolicki; z 1887 roku) i przy ulicy A. Kocura (ewangelicki; z 1888 roku)[217].

W 1967 roku do parku T. Kościuszki został przeniesiony, powstały po II wojnie światowej, cmentarz żołnierzy radzieckich[215]. Jest on jedynym całkowicie zamkniętym cmentarzem w Katowicach, na którym nie wykonuje się nowych pochówków[218]. W 1984 roku ze względu na pogłębiający się problem braku miejsc na przepełnionych cmentarzach władze miejskie podjęły decyzję o budowie Centralnego Cmentarza komunalnego przy ulicy Murckowskiej[219].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Studium… 2012a ↓, s. 17.
  2. ↑ a b Studium… 2012a ↓, s. 19.
  3. ↑ Studium… 2012a ↓, s. 8.
  4. ↑ Studium… 2012a ↓, s. 10.
  5. ↑ a b Studium… 2012a ↓, s. 20.
  6. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 15.
  7. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 47.
  8. ↑ Mrozek 1976 ↓, s. 58–59.
  9. ↑ a b c d Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 16.
  10. ↑ a b c Rzewiczok 2006 ↓, s. 50.
  11. ↑ a b Rzewiczok 2006 ↓, s. 48.
  12. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 44.
  13. ↑ a b Łakomy 2015 ↓, s. 45.
  14. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 23.
  15. ↑ Szaraniec 1984 ↓, s. 5.
  16. ↑ a b c d Rzewiczok 2006 ↓, s. 49.
  17. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 25.
  18. ↑ Szaraniec 1984 ↓, s. 6.
  19. ↑ a b Szaraniec 1984 ↓, s. 8.
  20. ↑ a b c Rzewiczok 2006 ↓, s. 51.
  21. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 51.
  22. ↑ a b c d Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 26.
  23. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 24.
  24. ↑ Szaraniec 1984 ↓, s. 10.
  25. ↑ a b c d Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 34.
  26. ↑ a b c d e f g h i j Studium… 2012b ↓, Załącznik II.2 2/4.
  27. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 74.
  28. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Studium… 2012b ↓, Załącznik II.2 1/4.
  29. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 61.
  30. ↑ a b Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 69.
  31. ↑ a b Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 12/36.
  32. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 56–57.
  33. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 95.
  34. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 32.
  35. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 76.
  36. ↑ a b Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 100.
  37. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 33.
  38. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 79.
  39. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 120.
  40. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 22.
  41. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 30.
  42. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 18–19.
  43. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 212.
  44. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 20.
  45. ↑ a b c d e Łakomy 2015 ↓, s. 55.
  46. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 271.
  47. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 247.
  48. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 197.
  49. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 198.
  50. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 225.
  51. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 37.
  52. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 60.
  53. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 117.
  54. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 132.
  55. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 76.
  56. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 9.
  57. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 203.
  58. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 179.
  59. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 180.
  60. ↑ Łakomy 2015 ↓, s. 181.
  61. ↑ Mrozek 1976 ↓, s. 60.
  62. ↑ Mrozek 1976 ↓, s. 61.
  63. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 87.
  64. ↑ Szaraniec 1984 ↓, s. 9.
  65. ↑ a b c d e f Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 7/36.
  66. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 114.
  67. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 28.
  68. ↑ Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 18/36.
  69. ↑ a b c d Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 28/36.
  70. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 102.
  71. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 31.
  72. ↑ Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 24/36.
  73. ↑ a b c Studium… 2012b ↓, Załącznik II.2 3/4.
  74. ↑ a b Studium… 2012b ↓, Załącznik II.2 4/4.
  75. ↑ a b c Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 8/36.
  76. ↑ a b Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 31/36.
  77. ↑ Rzewiczok 2006 ↓, s. 52.
  78. ↑ a b c Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 32/36.
  79. ↑ a b Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 34-35/36.
  80. ↑ Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 34/36.
  81. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 86.
  82. ↑ Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 21/36.
  83. ↑ Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 32-24/36.
  84. ↑ a b Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 29/36.
  85. ↑ Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 7-8/36.
  86. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 71.
  87. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 91.
  88. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 90.
  89. ↑ a b Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 30/36.
  90. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 123.
  91. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 98.
  92. ↑ a b c Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 25/36.
  93. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 64.
  94. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 36.
  95. ↑ a b c Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 23/36.
  96. ↑ Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 22/36.
  97. ↑ Wybuch gazu w Katowicach. Zawaliła się plebania. Pod gruzami znaleziono dwie martwe osoby [online], wiadomosci.onet.pl, 27 stycznia 2023 [dostęp 2024-03-21] (pol.).
  98. ↑ INFO Janów-Nikiszowiec: Dzisiaj coś się kończy. facebook.com, 2021-10-21. [dostęp 2024-03-21]. (pol.).
  99. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 23.
  100. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 44.
  101. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 43.
  102. ↑ a b c d e f Rzewiczok 2006 ↓, s. 139.
  103. ↑ a b c d e f g Rzewiczok 2006 ↓, s. 140.
  104. ↑ a b c Odorowski 2013 ↓, s. 91.
  105. ↑ a b c Rzewiczok 2006 ↓, s. 141.
  106. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 42.
  107. ↑ Szaraniec 1984 ↓, s. 20.
  108. ↑ a b c Rzewiczok 2006 ↓, s. 136.
  109. ↑ a b c d Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 47.
  110. ↑ a b Odorowski 2013 ↓, s. 102.
  111. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 270.
  112. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 278.
  113. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 180.
  114. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 55.
  115. ↑ a b c d e Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 48.
  116. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 175.
  117. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 247.
  118. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 133.
  119. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 50.
  120. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 116.
  121. ↑ a b Odorowski 2013 ↓, s. 254.
  122. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 161.
  123. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 172.
  124. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 53.
  125. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 183.
  126. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 272.
  127. ↑ Grzegorek i Tabaczyński 2014 ↓, s. 155.
  128. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 123.
  129. ↑ Rzewiczok 2006 ↓, s. 135.
  130. ↑ Rzewiczok 2006 ↓, s. 137.
  131. ↑ Rzewiczok 2006 ↓, s. 138.
  132. ↑ a b Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 166.
  133. ↑ Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 27/36.
  134. ↑ Studium… 2012a ↓, Załącznik I.9 19/36.
  135. ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 129.
  136. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 56.
  137. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 51.
  138. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 146.
  139. ↑ a b Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 142.
  140. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 63.
  141. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 64.
  142. ↑ a b c d e Rzewiczok 2006 ↓, s. 221.
  143. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 65.
  144. ↑ a b c Rzewiczok 2006 ↓, s. 222.
  145. ↑ a b c d Rzewiczok 2006 ↓, s. 223.
  146. ↑ a b Borowik 2019 ↓, s. 75.
  147. ↑ a b c d e f g h i j Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 67.
  148. ↑ Mrozek 1976 ↓, s. 278.
  149. ↑ a b c d Rzewiczok 2006 ↓, s. 224.
  150. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 80.
  151. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 128.
  152. ↑ a b Borowik 2019 ↓, s. 102.
  153. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 198.
  154. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 82.
  155. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 66.
  156. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 199.
  157. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 71.
  158. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 72.
  159. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 211.
  160. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 218.
  161. ↑ a b Borowik 2019 ↓, s. 113.
  162. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 68.
  163. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 136.
  164. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 89.
  165. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 201.
  166. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 205.
  167. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 149.
  168. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 141.
  169. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 227.
  170. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 233.
  171. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 239.
  172. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 70.
  173. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 30.
  174. ↑ a b Borowik 2019 ↓, s. 184.
  175. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 122.
  176. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 158.
  177. ↑ Borowik 2019 ↓, s. 159.
  178. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 58.
  179. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 73.
  180. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 74.
  181. ↑ a b c d Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 75.
  182. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 76.
  183. ↑ a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 77.
  184. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 78.
  185. ↑ Studium… 2012a ↓, s. 23.
  186. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 255.
  187. ↑ Biurowce.KTW Katowice Roździeńskiego 1 – inwestycja TDJ Estate [online], www.urbanity.pl [dostęp 2024-03-18] (pol.).
  188. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 274.
  189. ↑ Urbanity: Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego. www.urbanity.pl. [dostęp 2024-08-06]. (pol.).
  190. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 69.
  191. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 230.
  192. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 266.
  193. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 264.
  194. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 247.
  195. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 274.
  196. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 272.
  197. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 263.
  198. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 264.
  199. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 282.
  200. ↑ Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 280.
  201. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 259.
  202. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 252–253.
  203. ↑ Grzegorek, Bulsa i Witaszczyk 2016 ↓, s. 232.
  204. ↑ Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 27.
  205. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 101.
  206. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 103.
  207. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 105.
  208. ↑ a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 79.
  209. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 108.
  210. ↑ Studium… 2012a ↓, s. 70.
  211. ↑ a b c Lewicka 2017 ↓, s. 58.
  212. ↑ Lewicka 2017 ↓, s. 59.
  213. ↑ Lewicka 2017 ↓, s. 63.
  214. ↑ Lewicka 2017 ↓, s. 62.
  215. ↑ a b Lewicka 2017 ↓, s. 75.
  216. ↑ Lewicka 2017 ↓, s. 68.
  217. ↑ Lewicka 2017 ↓, s. 72.
  218. ↑ Lewicka 2017 ↓, s. 76.
  219. ↑ Lewicka 2017 ↓, s. 73.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Architektura_Katowic&oldid=74928265”