Toruń

miasto w województwie kujawsko-pomorskim
(Przekierowano z Klimat w Toruniu)

Toruń (niem. Thorn, łac. Thorunia, Torunium) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, jedna z dwóch stolic województwa kujawsko-pomorskiego - siedziba marszałka, zarządu i sejmiku województwa oraz jednostek im podporządkowanych[3]. Jest również siedzibą władz powiatu toruńskiego i stolicą rzymskokatolickiej diecezji toruńskiej, jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego[4]. Drugie co do wielkości miasto w województwie kujawsko-pomorskim[5]. Położone jest nad Wisłą i Drwęcą. Jego prawobrzeżna część leży na ziemi chełmińskiej, zaś lewobrzeżna znajduje się na Kujawach[6].

Toruń
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Ratusz Staromiejski, Pałac Dąmbskich, Brama Mostowa, Pomnik Mikołaja Kopernika, Zespół staromiejski
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: Durabo (Przetrwam)
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Aglomeracja

bydgosko-toruńska

Data założenia

X wiek[1]

Prawa miejskie

28 grudnia 1233

Prezydent

Michał Zaleski

Powierzchnia

115,72 km²

Wysokość

34–95 m n.p.m.

Populacja (30.06.2023)
• liczba ludności
• gęstość


195 263[2]
1687,37 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 56

Kod pocztowy

87-100 do 87-120

Tablice rejestracyjne

CT

Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Toruń”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Toruń”
Ziemia53°01′20″N 18°36′40″E/53,022222 18,611111
TERC (TERYT)

0463011

SIMC

0982724

Hasło promocyjne: Toruń porusza
Urząd miejski
Wały gen. Władysława Sikorskiego 8
87-100 Toruń
Strona internetowa
BIP
Toruń, ziemia chełmińska, Kujawy i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych
Zespół Staromiejski Torunia, wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO
Wisła na wysokości Starego Miasta w Toruniu

Toruń to ośrodek akademicki, naukowy, kulturalny i turystyczny. W mieście działa orkiestra symfoniczna oraz teatry, kina, liczne muzea i galerie sztuki. W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, poczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc.

Kraków
Mikołaj Kopernik

Toruń jest jednym z najstarszych miast Polski (prawa miejskie uzyskał w 1232 roku)[7]. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Toruń był jednym z najbogatszych i zarazem jednym z czterech największych miast Królestwa Polskiego[8], miastem królewskim i hanzeatyckim, które uzyskało w 1365 roku prawo składu[9]; miastem mającym autonomiczne uprawnienia polityczne, w tym m.in. prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla[10][11]. Obywatelstwo Torunia dawało przywilej do posiadania ziemi[12]. Toruń to miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika[13].

W 1997 roku Zespół Staromiejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO[14]. Patronem Torunia jest św. Jan Chrzciciel, a święto miasta obchodzone jest 24 czerwca[15].

Według danych GUS 1 stycznia 2023 r. liczył 195 690 mieszkańców[16] (16. miejsce w kraju). Powierzchnia wynosiła 115,72 km² (24. miejsce w kraju), natomiast gęstość zaludnienia 1691 osób/1 km² (5. miejsce w województwie kujawsko-pomorskim).

Położenie edytuj

Toruń położony jest w północnej Polsce, w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Ulokowany jest po obu stronach Wisły, w widłach Wisły i Drwęcy, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej[17]. Pod względem geograficznym obszar północny miasta należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni do Pojezierza Dobrzyńskiego, a południowy leży w dolinie Wisły, zwanej Kotliną Toruńską, stanowiącą część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej[18]. Większa część miasta położona jest po prawej stronie Wisły, historycznie, a przez to kulturowo i cywilizacyjnie należy do Pomorza, a lewobrzeżna zaś do Kujaw[19].

Środowisko przyrodnicze edytuj

Toruń położony jest w zalesionej Kotlinie Toruńskiej, po obu stronach rzeki Wisły, otoczony prawie ze wszystkich stron lasami. Dalej od niecki rzeki teren wznosi się (50–60 m n.p.m.), często stromo (np. osiedle Na Skarpie), staje się pagórkowaty, tworząc malownicze tarasy, o ziemi piaszczystej (V, VI klasa). Teren wokół Torunia określany jest jako pagórkowaty[potrzebny przypis].

Klimat Torunia wyróżnia się dużą zmiennością. Wynika ona ze zmienności wywoływanej przez zderzenie się mas powietrza oceanicznego z zachodu i kontynentalnego ze wschodu. Wpływ na klimat ma położenie miasta w Kotlinie Toruńskiej od południa i w dolinie Wisły od północy[20]. Najwyższa średnia temperatura w skali roku przypada na lipiec (ok. 22 st. C[potrzebny przypis]), a najniższa na styczeń (ok. -4 st. C[potrzebny przypis])[21]. Średnia temperatura roczna dla miasta wynosi (ok. 7,9 st. C)[21]. W mieście najczęściej występuje wiatr zachodni i południowy, a najrzadziej wieje z północy[22]. Najbardziej deszczowym miesiącem w ciągu roku w Toruniu jest lipiec[23].

Największą rzeką jest dzieląca miasto na dwie części Wisła. Drugą co do wielkości rzeką jest Drwęca, a trzecią Struga Toruńska. Struga Toruńska w części swego biegu przepływa pod Zespołem Staromiejskim, gdzie jej fragmenty są wyeksponowane w budynkach i chodnikach. Największym zbiornikiem wodnym w Toruniu jest staw Nagus, później Kaszownik i kilka mniejszych.

W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku[24], natomiast najniższy miał miejsce 2015 roku i wynosił 108 cm.

Parki i tereny zielone edytuj

Osobny artykuł: Pomniki przyrody w Toruniu.
 
Ogród Muzyków

Toruń prawie ze wszystkich stron otoczony jest przez obszary leśne, stanowiące tereny rekreacyjne – Barbarka, Las Bielawski, Bielański, Łysomicki, Papowski, Lasy Ciechocińskie, Puszcza Bydgoska, oraz trzy rezerwaty: rezerwat leśny Las Piwnicki z 1924 roku; najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce – Rezerwat na rzece Drwęcy z 1961 roku (z ginącym minogiem rzecznym) oraz rezerwat leśny Kępa Bazarowa z 1987 roku, na wiślanej wyspie.

W Toruniu znajduje się duża ilość terenów zielonych, a miasto zalicza się do jednego z najbardziej zielonych w Polsce (około 30% powierzchni). Łączna powierzchnia lasów to 2755 ha; stanowią one niemal połowę obszarów zielonych w mieście. Główne parki skupione są w centrum na tzw. Plantach wokół Zespołu Staromiejskiego (m.in. Dolina Marzeń, Alpinarium), gdzie po likwidacji średniowiecznych umocnień w XIX wieku wygospodarowano strefę zieleni wokół Starego Miasta, znacznie poszerzoną po rozebraniu nowożytnych i XIX-wiecznych fortyfikacji bastionowych w latach 20. XX w.

Poza tym w Toruniu znajduje się kilkanaście parków. Największymi terenami rekreacyjnymi są: Barbarka oraz trzy rezerwaty. Parki zajmują niecałe 3% powierzchni miasta, tj. 346,7 ha. Najstarszymi terenami zielonymi są:

[potrzebny przypis]

Historia edytuj

 
Obelisk w Starym Toruniu, upamiętniający miejsce pierwotnej lokalizacji Torunia
 
Średniowieczna Krzywa Wieża w systemie murów obronnych (XIII w.)
 
Zamek krzyżacki w Toruniu
 
Marian Jaroczyński„Drugi Pokój Toruński” obraz z 1873 r. (ze zbioru Muzeum Okręgowego w Toruniu)
 
Toruń z mostem przez Wisłę z 1500 r.
 
Toruń twierdzą od 1641 r.
 
Oblężenie Torunia przez armię szwedzką w 1658, z dzieła Pufendorfa Caroli gustavi... vita et res gestae, 1697, grafika E.J. Dahlberga
 
Toruń na litografii Napoleona Ordy (1880)
 
Pocztówka z panoramą Torunia (1897); na zdjęciu m.in. budowa wieży kościoła Świętego Ducha (1893–1899), limnigraf (1892) oraz Brama Łazienna (zburzona w końcu XIX w.)
 
Budynek Policji Miejskiej i aresztu z 1902 roku. Dziś Urząd Miasta
 
Pomorski Urząd Wojewódzki w Toruniu 1920–1939
 
Niemiecki obóz dla internowanych w Forcie VII
 
Budynek Zakładu Karnego Inowrocław – Oddział Zewnętrzny w Toruniu, tzw. Okrąglak, 1866
 
Południowa część Rubinkowa

Pierwotna osada, piastowskie Królestwo Polskie i rozbicie dzielnicowe Polski (przed 1228) edytuj

Obszar dzisiejszego miasta w epokach prehistorycznych znajdował się na styku trzech krain geograficznych, miał dostęp do rzeki oraz dogodną przeprawę (bród) przez Wisłę, co sprawiło, iż osadnictwo na obszarze dzisiejszego miasta i w jego okolicy rozwijało się od paleolitu, ok. 9 tys. lat p.n.e. Przez Toruń prowadził także bursztynowy szlak. Około roku 1100 p.n.e. na obszarze obecnego zamku krzyżackiego funkcjonowała osada łużycka.

W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę. Osada pierwotnie w piastowskim Królestwie Polskim od 966 roku. W wyniku rozbicia dzielnicowego Polski w 1138 roku gród toruński znalazł się w polskim Księstwie mazowieckim, jako dzielnicy, aż do czasu zajęcia tych ziem przez Krzyżaków w 1228 roku[potrzebny przypis].

W państwie krzyżackim (1228–1454) edytuj

Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230 roku, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego[potrzebny przypis].

W 1236 roku, z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny, miasto przeniesiono w górę rzeki, w miejsce jego obecnego położenia. Pierwotnego miasta poszukiwano od lat 1970., jednak dopiero na podstawie badań opublikowanych w 2018 roku ustalono, że owa pierwotna lokalizacja miasta położona była ok. 10 km na zachód od obecnej starówki, nad dogodną przeprawą przez Wisłę, na południe od współczesnej wsi Stary Toruń. Prawdopodobnie część mieszkańców pozostała w dotychczasowym miejscu, ponieważ folwark i kościół zostały zniszczone dopiero podczas wojny trzynastoletniej, a w XVII wieku na polach w tym miejscu znajdowano ludzkie czaszki[25]. Nowe terytorium miasta określał odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 roku nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 roku oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne.

Przed 1280 rokiem Toruń stał się członkiem Hanzy[26]. XIII–XIV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 tysięcy mieszkańców.

1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409–1411. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady.

W granicach Korony Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej (1454–1793) edytuj

W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 roku nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, w podmiejskiej osadzie Nieszawa. 6 marca 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego wydał akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego i wcielił Toruń do Polski. W czasie wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 roku II pokój toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z Prusami Królewskimi wszedł ponownie w skład państwa polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną[potrzebny przypis]. W 1500 roku oddano do użytku most drewniany[27].

Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawno-ustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów Rzeczypospolitej i włączenia go do Królestwa Prus w 1793 roku. W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się na tle innych miast Rzeczypospolitej[potrzebny przypis].

Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych. W 1576 w mieście i na przedmieściach działały 102 gospody. 15 czerwca 1528 roku przy ulicy Mostowej została otwarta mennica królewska, zastępująca dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której przystąpiła znaczna część mieszczan. W 1557 roku Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim dla mniejszości niemieckiej (Polacy pozostali przy katolicyzmie) i jednym z ważniejszych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 roku uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej (jednej z pierwszych w kraju). W 1595 roku z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu uniwersytetu[potrzebny przypis].

W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zamieszkiwało, w zależności od szacunków, od ok. 12 tys.[28] do 20 tys. mieszkańców. Dzięki przywilejom i pozycji gospodarczej Toruń wraz ze swoim patrymonium – pomimo że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem – wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc samorządną jednostkę autonomiczną[potrzebny przypis].

W XVII wieku od 50 do 60% męskiej populacji miasta umiało przynajmniej czytać, a językiem polskim posługiwało się od 45 do 60% mieszkańców. Drugim głównym językiem w mieście był niemiecki[29].

Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 roku miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 roku w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po oblężeniu okupujących miasto Szwedów odzyskały Toruń.

Od 24 września do 9 października 1703 roku doszło do katastrofalnego, najdotkliwszego w całej historii bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy. W 1737 roku prawie cała ludność miasta zachorowała na nieznaną zarazę (prawdopodobnie była to grypa)[30].

Na tle zaostrzających się w Rzeczypospolitej konfliktów religijnych 16 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta Jana Gotfryda Rösnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju[31].

I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Wywierana przez Prusy presja ekonomiczna na Toruń i Gdańsk, pozostające wciąż w granicach Rzeczypospolitej, przyniosła miastu straty gospodarcze. Ludność zmniejszyła się z 10 tysięcy mieszkańców około roku 1772 do 6 tysięcy mieszkańców w 1793 roku.

W Królestwie Prus (1793–1806) edytuj

II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa PrusPrus Zachodnich ze stolicą w Gdańsku. 24 stycznia 1793 roku wojska pruskie wkroczyły do miasta.

W Księstwie Warszawskim (1807–1815) edytuj

Osobny artykuł: Oblężenie Torunia (1809).

Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 roku Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 roku na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. W styczniu 1813 roku, przygotowując miasto do oblężenia przez wojska rosyjskie, na rozkaz francuskiego marszałka Louisa Davout, zburzono prawie doszczętnie wszystkie przedmieścia Torunia (m.in. Podgórz, Mokre) i podmiejskie wsie. Nie przeszkodziło to w kwietniu tego samego roku zdobyć miasta Rosjanom, którzy okupowali je przez dwa kolejne lata.

Okres zaboru pruskiego (1815–1920) edytuj

Po przegranej Napoleona 22 września 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił do Prus (zaboru pruskiego) i znajdował się jedynie 10 km od ziem zaboru rosyjskiego, granicę stanowiła płynąca przez podtoruński Lubicz Drwęca. Okres XIX wieku to umiarkowany rozwój gospodarczy i nowe inwestycje (wybudowano m.in. budynek Policji Miejskiej i aresztu przy Wałach Generała Sikorskiego, Sąd Okręgowy przy ulicy Piekary, urząd powiatu i starostwa, Bank Rzeszy, Teatr Miejski, Pocztę i Dwór Artusa na Rynku Staromiejskim, szpital miejski przy ulicy Przedzamcze, szpital obywatelski przy ulicy Słowackiego, szpital diakonisek przy ulicy Batorego, szkołę średnią dla chłopców przy placu św. Katarzyny, Szkołę Przemysłową przy Wałach Generała Sikorskiego, szkołę powszechną na Bydgoskim Przedmieściu, katolickie seminarium nauczycielskie i ewangelickie seminarium nauczycielskie przy ulicy Sienkiewicza, Młyn Richtera, Gazownię Miejską, wodociągowe stacje pomp i sporo innych). Ograniczeniem dla rozwoju Torunia w tym czasie był jego status jako ważnej twierdzy, leżącej w sąsiedztwie ówczesnej granicy rosyjsko-pruskiej i związane z tym przepisy budowlane, zakazujące w zasadzie wznoszenia budynków murowanych poza obrębem murów miejskich. Restrykcje te rozluźniono dopiero w latach 80. XIX w., po budowie twierdzy fortowej. W 1862 roku otwarto pierwszą linię kolejową łączącą Toruń z Warszawą i Bydgoszczą. Dzięki budowie mostu kolejowego na Wiśle w 1873 roku oraz linii kolejowej BerlinWystruć miasto stało się węzłem kolejowym. W 1899 roku otwarto pierwszą elektryczną linię tramwajową. W 1900 roku Toruń stał się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej, w prowincji Prusy Zachodnie. W 1906 roku powiększono obszar miasta przez przyłączenie gminy Mokre[potrzebny przypis].

W drugiej połowie XIX wieku Toruń, obok Poznania, Katowic, Bydgoszczy oraz innych miast, stał się ośrodkiem polskiego ruchu narodowego oraz narodowowyzwoleńczego na ziemiach polskich należących do Niemiec. W 1866 roku w Toruniu zaczęto wydawać polskojęzyczną „Gazetę Toruńską” dla Polaków mieszkających w Toruniu i okolicach, a także na Pomorzu. Zyskała dużą popularność i pomogła kształtować wśród polskich mieszkańców Torunia i okolic oraz Pomorza ich świadomość narodową, a także przeciwstawiać się niemieckiej germanizacji[potrzebny przypis].

Podczas I wojny światowej Toruń nie był objęty działami zbrojnymi. W tym okresie miasto borykało się z głębokim kryzysem gospodarczym. Miasto borykało się z trudnościami aprowizacyjnymi oraz brakiem pracowników w fabrykach przemysłowych. Aby zmniejszyć brak do pracy zatrudniano kobiety i jeńców wojennych. W 1915 roku wprowadzono kartki na żywność. Wzrost płac nie nadążał ze wzrostem cen[32].

Powrót do Polski (1920–1939) edytuj

Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 roku wojska niemieckie opuściły Toruń. Koloniści niemieccy z okresu zaborów Polski opuścili Toruń, a przybyli dodatkowi Polacy z ziem pozostawionych w granicach Niemiec. Miasto, będące siedzibą oddziałujących na całe Pomorze i Warmię polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 roku 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Powstały nowe zakłady pracy np. Zakłady Nawozów Fosforowych „Polchem” oraz gmachy użyteczności publicznej, takie jak: Dyrekcja Pomorskiej Kolei Państwowej, Komunalnej Kasy Oszczędności (słynna harmonijka), Bank Rolny, Dyrekcja Lasów Państwowych, Ubezpieczalnia Społeczna, Dom Społeczny i inne. W 1933 roku nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 roku uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1939 roku populacja Torunia wynosiła około 80 tysięcy mieszkańców (z czego 95% Polaków); była trzecią spośród populacji miast w województwie pomorskim, po Bydgoszczy (przyłączonej do województwa w 1938 roku, ok. 142 tys. mieszkańców) oraz Gdyni (ok. 127 tys. mieszkańców). W 1938 roku Toruń powiększył swój obszar o położony na lewym brzegu Wisły Podgórz[33].

II wojna światowa (1939–1945) edytuj

7 września 1939 roku do Torunia wkroczyły oddziały Wehrmachtu[34]. Masowe aresztowania ludności polskiej (głównie klasy inteligenckiej i urzędniczej) odbyły się w dniach od 17 do 21 października 1939 roku[potrzebny przypis]. Więźniowie byli kierowani do Fortu VII[35], przekształconego w główne więzienie dla Polaków z Torunia i okolic. Łącznie uwięziono ok. 1200 osób[36]. Polska ludność cywilna była mordowana przez samodzielny pluton egzekucyjny Einsatzkommando 16, powołanej 12 września 1939 roku[37]. W dniach od 28 października do 6 grudnia 1939 roku[potrzebny przypis] w podmiejskim lesie Barbarka Niemcy zamordowali ok. 600 Polaków[38]. Do marca 1941 roku z Torunia wysiedlono ok. 5000 Polaków. Nieliczna ludność żydowska została wywieziona do Łodzi jesienią 1939 roku. Jednocześnie w Toruniu osiedliło się ok. 16 tys. Niemców (do 1944 roku). 1 lutego 1945 roku do Torunia wkroczyły oddziały wojsk radzieckich[36].

Okres PRL (1945–1989) edytuj

Poza niewiele znaczącymi epizodami Toruń nie został dotknięty zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast. Po zakończeniu wojny Toruń przestał był twierdzą. Od tego czasu nastąpił rozwój urbanistyczny miasta, przede wszystkim na Koniuchach i Rubinkowie[39].

8 lutego 1945 roku do miasta przybywa grupa operacyjna Rządu Tymczasowego przejmując władzę. Tego też dnia ukazuje się pierwszy numer „Słowa Pomorskiego[40].

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 roku zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 179 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Toruniu[potrzebny przypis].

Wkrótce, w wyniku zabiegów władz Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy, ukształtowane w Toruniu władze nowego województwa pomorskiego przeniesiono do Bydgoszczy, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym skupiskiem ludności robotniczej w przeciwieństwie do Torunia[potrzebny przypis]. W konsekwencji tego Toruń został pozbawiony na rzecz Bydgoszczy kolejnych instytucji-czynników miastotwórczych, jak np. Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, dowództwa okręgu wojskowego, prasy codziennej, związków i stowarzyszeń branżowych, Kuratorium Okręgu Szkolnego, Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej, orkiestry symfonicznej[41].

W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając miasteczko akademickie na Bielanach, stanowiące do dziś ciekawy przykład nowoczesnej architektury II połowy XX wieku.

Z okazji zbliżającego się jubileuszu zintensyfikowano trwające od początku lat 60. prace konserwatorskie przy renowacji toruńskich zabytków. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia pokoju toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika pokoju toruńskiego.

Powojenna intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano (1950–1955 r.) istniejące już od okresu międzywojennego zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe. W 1951 roku powstały w mieście Pomorskie Zakłady Drobiowe jako pierwsze w kraju rozpoczynając tego typu działalność na skale przemysłową[42]. Do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” [1963 r.] zatrudniające w szczytowym okresie prawie 7000 pracowników[43] i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex” [1965 r.]. Rozpoczęto rozbudowę Zakładów Urządzeń Okrętowych (1960 r.), czyli istniejący do dziś „Towimor”. W latach 60. powstało Centralne biuro Konstrukcji Urządzeń Chemicznych – jedyna w kraju placówka naukowo-badawcza zajmująca się aparaturą służącą do produkcji tworzyw sztucznych i gumy[42]. W 1972 roku powołano Toruńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego, które miało realizować centralnie projekty inwestycyjne w mieście[44].

Wraz z rozwojem przemysłu w mieście zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe, które i tak nie były w stanie zaspokoić rosnącego głodu mieszkań. W latach 50. największym z nich był „Kaszownik”. Lata 60. przyniosły osiedla: Zjednoczenia, Młodych, Bema, Tysiąclecia, Chrobrego, Reja i Armii Ludowej (na Podgórzu). Powstało także sporo bloków budowanych przez zakłady pracy, m.in. „Elanę” i „Merinotex”. Najintensywniejszy rozwój budownictwa mieszkaniowego Toruń przeżył w II połowie lat 70. i w latach 80., kiedy to na jego wschodnich terenach powstała tak zwana sypialnia miasta, którą stanowiły trzy wielkie osiedla: Rubinkowo I, Rubinkowo II i Na Skarpie, liczące aktualnie ok. 70 tys. mieszkańców[potrzebny przypis].

24 lutego 1945 roku miał miejsce pierwszy seans kinowy, a 16 czerwca pierwsza uroczysta premiera w teatrze miejskim[40]. W październiku 1945 roku rozpoczął działalność Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”[45].

W okresie PRL rozbudowano bazę sportową w mieście. Powstały m.in.: dwa zimowe baseny wioślarskie (1955−1958), sztuczne lodowisko „Tor-Tor” i stadion miejski (1957–1962), Międzyszkolny Ośrodek Sportowy (1967), basen (1966), basen kryty (1968), stadion żużlowy (1969), stadion na osiedlu Hanki Sawickiej (1976)[46].

W 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego[47].

Po 1989 roku edytuj

Po 1989 roku miasto stało się centrum inwestycyjnym, biznesowym, naukowym i turystycznym regionu. Rozbudowano Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea. W 1997 roku wpisano zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2004 roku wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO.

W 1999 roku zaplanowano nową reformę administracyjną, w której województwo toruńskie przestało istnieć. Wobec tego mieszkańcy Torunia starali się o dołączenie do województwa pomorskiego z siedzibą w Gdańsku. W lipcu 1998 roku zapadła decyzja o umieszczeniu w Toruniu władz samorządowych nowo utworzonego województwa kujawsko-pomorskiego, a tym samym 1 stycznia 1999 roku miasto stało się jedną z dwóch stolic nowego województwa.

W 2011 roku miasto uzyskało połączenie z autostradą A1 w kierunku Gdańska, a w 2013 roku w kierunku Łodzi. Natomiast 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej.

Administracja edytuj

Status administracyjny miasta edytuj

Przynależność i funkcja administracyjna miasta Torunia od 1807 roku
Okres Państwo Zwierzchność Jednostka administracyjna Status miasta Funkcja miasta
1807–1815 Księstwo Warszawskie Cesarstwo Francuskie departament bydgoski (Département de Bydgoszcz) miasto municypalne siedziba podprefekta (starosty)
1815–1824 Królestwo Prus Provinz Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder miasto wydzielone podległe rejencji* siedziba landrata (starosty)
1824–1878 Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo Niemieckie Provinz Preußen, Regierungsbezirk Marienwerder miasto wydzielone podległe rejencji* siedziba landrata
1878–1900 Cesarstwo Niemieckie Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder miasto wydzielone podległe rejencji* siedziba landrata
1900–1920 Cesarstwo Niemieckie Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder miasto wydzielone** powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1920–1939 Rzeczpospolita Polska województwo pomorskie miasto wydzielone** stolica województwa
1939–1945 III Rzesza Niemiecka Reichsgau Danzig-Westpreußen, Regierungsbezirk Bromberg Miasto wydzielone** powiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego
1945 luty–kwiecień*** Rzeczpospolita Polska województwo pomorskie Miasto wydzielone** stolica województwa, powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1945–1950 Rzeczpospolita Polska województwo pomorskie Miasto wydzielone** powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1950–1952 Rzeczpospolita Polska województwo bydgoskie Miasto wydzielone** powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1952–1975 Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo bydgoskie Miasto wydzielone** powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1975–1989 Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo toruńskie miasto stolica województwa
1989–1998 Rzeczpospolita Polska województwo toruńskie miasto stolica województwa, siedziba urzędu rejonowego
od 1999 Rzeczpospolita Polska województwo kujawsko-pomorskie miasto na prawach powiatu stolica województwa, miasto na prawach powiatu i siedziba władz powiatu


* Miasto na mocy rozkazu króla Fryderyka Wilhelma III z 1818 roku landratowi (powiatowi) podlegało jedynie w sprawach wojskowych i podatkowych, dotyczyło to również prawa bezpośredniego zwracania się do władz rejencyjnych z pominięciem toruńskiego landrata. Ponadto władze miasta sprawowały również do 1861 roku nadzór i zwierzchność policyjną nad przedmieściami i wsią Mokre. Formalnie jednak przez cały okres należało do powiatu[48].

** całkowite wydzielenie miasta z władzy powiatu nastąpiło 1 kwietnia 1900 roku, Toruń został tzw. powiatem grodzkim

*** formalnie województwo pomorskie przywrócono dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 roku, ustanawiając stolicę w Toruniu

Stan obecny edytuj

Od czasu reformy administracyjnej z 1999 roku prawie całe byłe województwo toruńskie (oprócz gmin powiatu nowomiejskiego) weszło w skład nowo powstałego województwa kujawsko-pomorskiego, a Toruń został jego stolicą. Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, zaś Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. W mieście zlokalizowane są zarówno instytucje podległe samorządowi województwa, jak i wojewodzie[49].

 
Siedziba m.in. prezydenta Torunia i Rady Miasta

Samorząd miejski edytuj

Organem ustawodawczym samorządu miejskiego jest licząca 25 radnych Rada Miasta Torunia. Obecnie trwa jej VIII kadencja (2018–2023)[50]. Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Torunia. Aktualnie tę funkcję sprawuje V kadencję (od roku 2002) Michał Zaleski[51]. Siedziba władz miasta mieści się przy ulicy Wały gen. Sikorskiego, natomiast poszczególne wydziały urzędu mają siedzibę w różnych punktach miasta.

Samorząd wojewódzki edytuj

 
Urząd Marszałkowski w Toruniu, siedziba m.in. Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Toruń oraz dwa powiaty: toruński i chełmiński stanowią okręg wyborczy numer 4, z którego wybiera się 6 radnych do 33-osobowego Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się przy Placu Teatralnym w Toruniu.

Podział miasta edytuj

 
Fragment Rubinkowa
 
Mokre

Toruń nie ma oficjalnie wyznaczonych dzielnic. Od 2005 roku miasto dzieli się na 24 części (jednostki pomocnicze) wykorzystywane przez władze samorządowe do celów strategicznych[52][53]. Inny podział zastosowany został przy tworzeniu jednostek pomocniczych gminy, które w Toruniu nazywają się okręgami. Obecnie istnieje 13 Rad Okręgów (Podgórz, Stawki, Rudak, Czerniewice, Kaszczorek, Bielawy-Grębocin, Skarpa, Rubinkowo, Jakubskie-Mokre, Wrzosy, Chełmińskie, Staromiejskie, Bydgoskie), których przedstawicieli wybierają mieszkańcy danego obszaru. Rady danych okręgów stanowią ciała opiniodawcze dla Rady Miasta Torunia[53].

Części urzędowe Torunia:

 

Liczba zameldowanych mieszkańców w Toruniu, w kolejności od najbardziej zaludnionych części miasta (stan na 31 marca 2022)[54]
Nazwa jednostki urbanistycznej Liczba osób zameldowanych
na pobyt stały
Liczba osób zameldowanych
na pobyt czasowy
Chełmińskie Przedmieście 30947 1537
Rubinkowo 22151 509
Na Skarpie 21131 265
Bydgoskie Przedmieście 20870 726
Wrzosy 15746 378
Mokre 12697 495
Stawki 10917 249
Podgórz 10194 259
Jakubskie Przedmieście 8677 299
Stare Miasto 4714 602
Bielany 4196 377
Bielawy 3085 48
Grębocin nad Strugą 3046 79
Kaszczorek 2434 33
Czerniewice 2147 17
Grębocin przy lesie 1448 22
Rudak 846 20
Starotoruńskie Przedmieście 174 11
Katarzynka 34 1
Barbarka 5 0
Razem 175459 5927

Aglomeracja edytuj

 
Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia

Toruń (miasto na prawach powiatu) wraz z powiatem toruńskim (Toruński Obszar Funkcjonalny) wchodzi w skład bicentrycznej aglomeracji bydgosko-toruńskiej, która oficjalnie powstała w kwietniu 2014 roku. W skład Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego ponadto wchodzą: miasto Bydgoszcz, powiat bydgoski, a także gminy: Łabiszyn, Szubin, Nakło i Kowalewo Pomorskie. Obszar ten zamieszkuje ponad 850 tys. osób, co stanowi prawie 41% ludności prawie dwumilionowego województwa kujawsko-pomorskiego. Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny, zajmujący powierzchnię 3744 km², stanowi zatem jeden z największych obszarów miejskich w Polsce[potrzebny przypis].

Z aglomeracyjnych funkcji miasta, takich jak: handel, usługi, infrastruktura medyczna, szkolnictwo, kultura, rozrywka czy miejsca pracy, korzystają i wyraźnie ciążą w stronę Torunia również gminy niewchodzące w skład Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. Są to gminy powiatu aleksandrowskiego, rypińskiego, golubsko-dobrzyńskiego, chełmińskiego, wąbrzeskiego i brodnickiego, w mniejszym stopniu powiatu inowrocławskiego[potrzebny przypis].

Demografia edytuj

Osobny artykuł: Ludność Torunia.

Od 2013 roku przeważa liczba zgonów nad urodzeniami. Faktyczne spadki liczby ludności trwają (z przerwami) od 1991 roku. Przyczyną tego stanu rzeczy jest ujemne saldo migracji[55]. Od 2000 do 2016 i od 2018 roku następuje nadwyżka salda ujemnego migracji nad przyrostem naturalnym[56]. Od 2001 roku liczba urodzeń w podokresach pięcioletnich wzrasta (z 9088 do 10 099). W tym samym okresie liczba zgonów wzrosła z 8530 do 10 489. Przyrost naturalny Torunia jest hamowany głównie przez odpływ osób w wieku 20–39 lat[57].

  • Liczba ludności miasta Torunia od końca XIV w.


Źródła:

 
Fragment zabudowy wielorodzinnej przy ulicy Konstytucji 3 Maja w Toruniu

Koniec XIV w.: K. Mikulski, Toruń narodów i wyznań, Kraków 2015
Rok 1454: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. I: W czasach średniowiecza (do roku 1454). Toruń: 1999, s. 202, 254.
Rok 1570: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. II: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548-1600). Toruń: 1994, s. 14–15.

Początek XVII w.: K. Mikulski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010.
Lata 1703–1769: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. III: Między barokiem i oświeceniem (1660-1793). Toruń: 1996, s. 8–12.
Lata 1815–1900: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. III. Cz. I: W czasach zaboru pruskiego (1793-1920). Toruń: 2003, s. 62, 120.
Lata 1925, 1930: Kazimierz Esden-Tempski: Księga Pamiątkowa Dziesięciolecia Pomorza. Toruń: Pomorski Związek Podoficerów Rezerwy, 1930, s. 482.
Uwagi:
1. Wartości szacunkowe.
2. Wartości hipotetyczne.
3. Ludność wraz z wojskiem.

Struktura demograficzna edytuj

 
Rozwój przestrzenny Torunia

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Toruń według danych z 31 grudnia 2010[potrzebny przypis]

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 205 312 100 110 357 53,75 94 955 46,25
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat) 33 987 16,55 16 724 8,15 17 263 8,41
Wiek produkcyjny (18–65 lat) 136 311 66,39 68 551 33,39 67 760 33
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat) 35 014 17,05 25 082 12,22 9932 4,84

Piramida wieku mieszkańców Torunia w 2014 roku[58].

 

Gminy podmiejskie edytuj

 
Złotoria

Od początku lat 90. XX wieku znacząco rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych osiedli podmiejskich wokół Torunia: Przysiek-Rozgarty, Złotoria, Lubicz, Grębocin, Mała i Wielka Nieszawka, Łysomice. Do gmin podmiejskich, bezpośrednio związanych z Toruniem, należą Gmina Łubianka, Gmina Lubicz, Gmina Zławieś Wielka, Gmina Łysomice, Gmina Wielka Nieszawka.

Rozwój terytorialny edytuj

Od blisko dekady, co jakiś czas, w lokalnych mediach trwa dyskusja na temat ewentualnego przyłączenia do obszaru administracyjnego Torunia niektórych gmin przylegających do miasta. W dyskusji przewija się propozycja, aby miasto powiększyło się o gminy i wsie, takie jak: Mała i Wielka Nieszawka, Przysiek, Rozgarty, Stary Toruń, Różankowo, Łysomice, Ostaszewo, Papowo Toruńskie, Grębocin, Rogowo, Rogówko, Lubicz oraz Złotoria. Jednak do tej pory żadna ze stron nie podjęła w tej kwestii czynności administracyjnych czy prawnych[59].

Polityka edytuj

Parlamentarzyści edytuj

 
Zabytkowa kamienica przy ulicy Mostowej, siedziba biur poselskich toruńskich posłów Platformy Obywatelskiej

Mieszkańcy Torunia wybierają posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okręgu wyborczego numer 4, do Senatu z okręgu wyborczego numer 11, natomiast do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. W mieście znajdują się liczne biura poselskie, posłów zasiadających zarówno w parlamencie polskim, jak i europejskim.

Instytucje wyborcze edytuj

W Toruniu ma swą siedzibę delegatura Krajowego Biura Wyborczego oraz Okręgowa Komisja Wyborcza dla okręgu wyborczego nr 5 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, obejmująca miasta: Grudziądz, Toruń i Włocławek oraz powiaty: aleksandrowski, brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, lipnowski, radziejowski, rypiński, toruński, wąbrzeski i włocławski, a także okręgu wyborczego nr 11, okręgu wyborczego nr 13 i okręgu wyborczego nr 12 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.

Dyplomacja edytuj

Osobny artykuł: Konsulaty w Toruniu.

Rys historyczny edytuj

Toruń był siedzibą trzech obrad sejmu w okresie I Rzeczypospolitej (1519, 1576, 1626). W podtoruńskiej Nieszawie na Zamku Dybowskim nadano słynne przywileje szlacheckie, rozpoczynające okres „złotej wolności szlacheckiej”. W Toruniu zawarto I pokój toruński i II pokój toruński, a także ostatni rozejm polsko-krzyżacki w 1521 roku.

W czasie rozbiorów, w 1807 roku był siedzibą rządu powstańczego – przy Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W tym okresie posiadał dwa konsulaty: Rosja i USA. W okresie międzywojennym w Toruniu ulokowano pięć konsulatów, w tym Konsulat Generalny Niemiec i III Rzeszy, Francji, Belgii.

Konsulaty honorowe edytuj

Zobacz więcej w artykule Urzędy konsularne w Polsce według miast, w sekcji Toruń.

Obecnie w Toruniu znajduje się sześć konsulatów honorowych:

  •   Konsulat Honorowy Peru – od 14 lipca 1998 roku
  •   Konsulat Honorowy Słowenii – od 21 czerwca 2003 roku[60]
  •   Konsulat Honorowy Litwy – od październik 2006 roku
  •   Konsulat Honorowy Finlandii – od 29 maja 2014 roku[61]
  •   Konsulat Honorowy Mołdawii – od 23 czerwca 2014 roku[62]
  •   Konsulat Honorowy Tunezji – od 2018 roku[potrzebny przypis]

Placówki dydaktyczne edytuj

W Toruniu swoją siedzibę mają także placówki dydaktyczne: British Council (placówka Wielkiej Brytanii), Goethe Institut (placówka Niemiec), Alliance Française (placówka Ambasady Francji), Centrum Badań Kanadyjskich (placówka Ambasady Kanady), Centrum Badań Australijskich (placówka Ambasady Australii), Pracownia Języka i Kultury Japońskiej (placówka Japonii), Confucius Classroom (placówka Chin) oraz Pracownia Języka i Kultury Arabskiej (placówka Arabii Saudyjskiej)[potrzebny przypis].

Gospodarka edytuj

 
Cereal Partners Poland Toruń Pacific
 
Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych
Osobny artykuł: Gospodarka Torunia.

Toruń to regionalny ośrodek gospodarczy, a także siedziba władz lokalnych kluczowych organizacji gospodarczych. Jest siedzibą władz samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego, a także węzłem komunikacyjnym (autostrada A1).

Miasto jest liderem w województwie pod względem liczby największych przedsiębiorstw, a także najwyższego w regionie wynagrodzenia za pracę oraz niskiego bezrobocia. W styczniu 2017 roku stopa bezrobocia w Toruniu wynosiła 5,2%, w powiecie toruńskim 12%, a w województwie 9,8[potrzebny przypis].

Do największych przedsiębiorstw w Toruniu należą: Neuca, Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych, Thyssenkrupp Materials Poland, Krajowa Spółka Cukrowa, Nova Trading, Apator, Cereal Partners Poland Toruń Pacific, United Beverages[63].

Transport edytuj

Osobny artykuł: Transport w Toruniu.
 
Most drogowy im. Józefa Piłsudskiego
 
Most drogowy im. Elżbiety Zawackiej
 
Autostrada A1 w okolicy Torunia
 
Wiadukt Kościuszki w Toruniu
 
Skrzyżowanie Szosy Lubickiej z ulicami Jamontta i Ślaskiego w Toruniu

Transport drogowy edytuj

Toruń leży na skrzyżowaniu dróg tranzytowych biegnących z południa kraju na północ (Paneuropejski korytarz transportowy) i z zachodu na wschód. W okolicach miasta (osiedle Czerniewice) krzyżuje się jedyna w województwie autostrada A1 z drogą szybkiego ruchu S10 (węzeł Toruń Południe). Poza tym przez miasto przebiegają cztery drogi krajowe i 10 dróg wojewódzkich.

Węzły drogowe w okolicach Torunia:

Wykaz dróg:

  • A1E75 autostrada A1 – w kierunku Gdańska i Łodzi
  • S10 (południowa obwodnica Torunia) – fragment drogi szybkiego ruchu S10, otwarty 15 listopada 2005 roku jako jednojezdniowy fragment.
  • drogi krajowe:
10 w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy
15 w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna
80 w kierunku Bydgoszczy
91 w kierunku Gdańska i Łodzi
200 (Wielka NieszawkaCierpice)
257 (Toruń Przybyszewskiego – Toruń – rzeka Wisła – Mała Nieszawka)
258 (Toruń – ZłotoriaSilno – rzeka Wisła – Wygoda – Toruń Czerniewice)
273 (Mała NieszawkaWielka NieszawkaCierpice)
552 RóżankowoLubicz
553 w kierunku Różankowa
572 (Lubicz – stacja PKP)
585 (Podgórska – Dybowska)
654 (Toruń – ZłotoriaSilno)
657 (ZłotoriaLubicz)

Wszystkimi drogami w Toruniu zawiaduje Miejski Zarząd Dróg, do którego zadań należy budowa, przebudowa, planowanie oraz bieżące utrzymanie dróg i obiektów inżynierskich[potrzebny przypis]. W mieście swoją siedzibę ma także Rejon Dróg GDDKiA[66], który zajmuje się remontami i bieżącym utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie rejonu toruńskiego[potrzebny przypis] oraz Rejon Dróg Wojewódzkich, zarząd dróg wojewódzkich. Jednostka ta odpowiada za utrzymanie dróg w powiatach chełmińskim, toruńskim, golubsko-dobrzyńskim i części bydgoskiego[67].

Miasto jest także siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego[68] oraz Kujawsko-Pomorskiej Wojewódzkiej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego[potrzebny przypis].

Komunikacja miejska edytuj

 
Niskopodłogowy MAN Lion’s City należący do MZK w Toruniu
 
Dworzec autobusowy w Toruniu – perony komunikacji dalekobieżnej

Organizatorem publicznego transportu zbiorowego na terenie Torunia jest Gmina Miasta Toruń. Obsługę komunikacyjną zapewnia Miejski Zakład Komunikacji, istniejący od 1891 roku. Jest on głównym przewoźnikiem w mieście. Przewoźnik obsługuje 41 linii autobusowych (w tym 4 nocne) oraz 7 linii tramwajowych (w tym 2 nocne). Firma zapewnia również obsługę okolicznych wsi, posiadając 4 linie obsługujące miejscowości Gminy Lubicz. Komunikację z innymi miejscowościami w regionie i w Polsce oferuje ReloBus Transport Polska, posiadająca swoją główną siedzibę na dworcu autobusowym przy ul. Dąbrowskiego[potrzebny przypis].

W Toruniu znajduje się 44 postojów taksówek[69].

Transport kolejowy edytuj

 
Lokomotywownia Toruń-Kluczyki – Sekcja Utrzymania Taboru Trakcyjnego
 
Budynek główny dworca Toruń Główny po rewitalizacji

Toruński Węzeł Kolejowy tworzą następujące linie kolejowe:

W granicach administracyjnych miasta znajdują się trzy dworce kolejowe: Toruń Główny, Toruń Miasto, Toruń Wschodni oraz trzy przystanki osobowe: Toruń Kluczyki, Toruń Czerniewice, Toruń Grębocin

Lotnisko edytuj

 
Lądowisko przy Wojewódzkim Szpitalu Zespolonym – Szpital Dziecięcy
 
Aeroklub Pomorski – sekcje m.in. samolotowa, szybowcowa, spadochronowa i balonowa
Osobny artykuł: Lotnisko Toruń.

W samym Toruniu znajduje się lotnisko, którego użytkownikiem jest Aeroklub Pomorski, istniejące od 1922 roku.

Transport wodny edytuj

 
Szkoła Mistrzostwa Sportowego w Toruniu, kształci m.in. wioślarzy
 
Przystań AZS

Na terenie Torunia istnieją dwa porty rzeczne:

Istnieje także osiem przystani żeglarskich:

  • AKS
  • AZS z Bazą Wioślarską
  • KS Budowlani
  • Szkwał, Port Drzewny
  • Towimo, Port Drzewny
  • Walter, Port Drzewny
  • Yacht Klub Toruń, Port Drzewny
  • Liga Morska i Rzeczna, Port Drzewny

Ponadto w 2015 roku na rzece Drwęcy w Kaszczorku została wybudowana przystań kajakowa wraz z infrastrukturą turystyczną[potrzebny przypis].

Komunikacja rowerowa edytuj

Na terenie Torunia w 2015 roku znajdowało się ok. 97 km dróg rowerowych[70]. Od 18 kwietnia 2014 roku dostępny jest Toruński Rower Miejski[71].

Turystyka edytuj

 
Ulica Szeroka w czasie sezonu turystycznego

Czynnikami wyróżniający Toruń pod kątem turystycznym są: zabytkowa architektura, bogata historia oraz tradycja wyrobu pierników. Największą atrakcją turystyczną Torunia jest Stare Miasto, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Największy ruch turystyczny przypada wiosną i latem[72]. Tradycja wypieków pierników przyczyniła się do założenia w 2006 roku Żywego Muzeum Piernika, pierwszego w Europie muzeum poświęconemu piernikom. Ze względu na tradycje piwowarskie rozwinęła się również biroturystyka[73]. W 2019 roku liczba turystów przekroczyła 2,5 mln osób. W 2020 roku w wyniku pandemii COVID-19 w Polsce liczba turystów spadła do ok. 900 tys. W 2021 roku liczba turystów wyniosła ok. 1,5 mln[74].

Hasłami reklamujące Toruń na arenie krajowej są: „Gród Mikołaja Kopernika”, „Gotyk na dotyk”, „Piernikowe miasto”[73].

Zabytki edytuj

 
Kamienice przy ulicy Szczytnej i Łaziennej
Osobny artykuł: Zabytki w Toruniu.

Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym oraz teren zamku krzyżackiego. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Na obszarze tym znajduje się ok. 1100 obiektów wpisanych do rejestru zabytków[potrzebny przypis].

Główne zabytki sakralne na terenie Zespołu Staromiejskiego:

Główne zabytki świeckie na terenie Zespołu Staromiejskiego:

Zabytki sakralne poza Zespołem Staromiejskim:

 
Fort I Twierdzy Toruń
  • Twierdza ToruńXIX-wieczna Twierdza Toruń składa się z ponad 150 obiektów (w tym 15 dużych fortów). Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej i tworzą unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Twierdza Toruń do rejestru zabytków została wpisana w 1971 roku[potrzebny przypis]. Wykaz fortów (nazwy polskie)[77]:

Pozostałe zabytki:

Kultura i sztuka edytuj

Główny artykuł: Kultura w Toruniu.
 
Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, siedziba Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej
 
Teatr im. Wilama Horzycy

Toruń jest jednym z większych ośrodków kulturalnych północnej Polski. Działa tu kilka dużych placówek kulturalnych, m.in. Toruńska Orkiestra Symfoniczna, Centrum Kultury Dwór Artusa, Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Toruńska Agenda Kulturalna, Teatr im. Wilama Horzycy, Teatr Baj Pomorski, Centrum Kultury Zamek Krzyżacki, galerie sztuki, kina, kilkanaście muzeów oraz jedyne w województwie Centrum Nowoczesności – Młyn Wiedzy[potrzebny przypis].

Teatry edytuj

Osobny artykuł: Teatry w Toruniu.

Toruń posiada teatr dramatyczny – Teatr im. Wilama Horzycy – jedną z najstarszych i najbardziej znanych i utytułowanych placówek w Polsce, goszczącą kilka dużych przedsięwzięć teatralnych (Festiwal Kontakt czy Festiwal Pobocza Teatru). Teatr ten jest wojewódzką instytucją kultury.

Toruń posiada również trzy sceny dziecięce – Teatr Baj Pomorski, Teatr Lalek „Zaczarowany Świat” i objazdowy Teatr Vaśka. Najsłynniejszy z nich, Baj Pomorski, poza dziesiątkami przedstawień dla dzieci i organizacją Międzynarodowych Toruńskich Spotkań Teatrów Lalek, jest także kolejną toruńską sceną dla dorosłych[potrzebny przypis]. Teatr „Zaczarowany Świat” powstał w 1950 roku[78].

W 2014 roku z inicjatywy samorządu województwa powstał Kujawsko-Pomorski Impresaryjny Teatr Muzyczny, będący wojewódzką instytucją kultury. Teatr jest jedyną państwową jednostką w województwie nastawioną na spektakle stricte muzyczne. Nie ogranicza się on wyłącznie do przedstawień, organizuje również szereg koncertów, recitali, seansów filmowych oraz warsztatów teatralnych. Premierową sztuką było przedstawienie pn. „Siostry Parry” w dniu 13 czerwca 2014 roku[potrzebny przypis].

W Toruniu istnieje również wiele teatrów alternatywnych. Do najbardziej znanych należy Teatr Wiczy, istniejący od 1991 roku. Prezentuje spektakle na scenach teatralnych, jak i w miejscach niekonwencjonalnych. Ich przedstawienia prezentowane były m.in. na słynnym Festiwalu Fringe w Edynburgu[potrzebny przypis].

Kina edytuj

Osobny artykuł: Kina w Toruniu.

W 2016 roku Toruniu czynnych było osiem kin. Od kameralnych kin klubowych do wielkich multipleksów. Łącznie dysponują one 26. salami[potrzebny przypis]. Ważniejsze to: Kino Centrum (studyjne, w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu)[79], Cinema City, Niebieski Kocyk (w Klubie Studenckim Od Nowa), Kino Tumult (w dawnym kościele Świętej Trójcy, prowadzone przez Fundację Tumult), Kino Diecezjalne (w piwnicach Kościoła św. Józefa)[potrzebny przypis], Artus Art Cinema (w piwnicach Dworu Artusa)[80].

Imprezy edytuj

 
Jedna z projekcji podczas Festiwalu Światła SKYWAY na fasadzie Kościoła św. Ducha

Pośród festiwali teatralnych najbardziej znany w kraju jest Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”, odbywający się od 1991 roku. Teatr studencki reprezentują Akademickie Spotkania Teatralne Klamra, alternatywny – Ogólnopolski Festiwal Teatralny Pobocza Teatru, uliczny – Letnie Spotkania Teatrów Ulicznych, Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych i Festiwal Folkloru Miejskiego. Teatr dziecięcy to Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek. Kino i film reprezentują Międzynarodowy Festiwal Lato Filmów (2006 r. i 2007 r.) i Tofifest.

Z imprez i festiwali muzyki poważnej działa Międzynarodowy Festiwal „Nova Muzyka i Architektura” oraz Międzynarodowy Festiwal Haendlowski. Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich Probaltica odbywa się poza Toruniem, także w Warszawie i Grudziądzu, podobnie Europejskie Spotkania Artystyczne – oprócz Torunia w Przysieku i Zamku Bierzgłowskim. Świętojański Festiwal Muzyki Organowej trwa przez całe dwa letnie miesiące. Z festiwali muzyki współczesnej w Toruniu zorganizowano Jazz Od Nowa Festival, Toruń Blues Meeting, CoCArt Music Festival – organizowany przez Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Afryka Reggae Festival i Toruń-Bydgoszcz Harmonica Bridge. Największy rozgłos zyskał Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej Song Of Songs. Poezja jest reprezentowana przez Ogólnopolski Konkurs Poetycki „O liść konwalii” im. Zbigniewa Herberta.

Z imprez naukowych jest tu najstarszy w regionie Toruński Festiwal Nauki i Sztuki oraz impreza uniwersytecka Promocja Edukacyjna, ukazująca ofertę szkół wyższych z całej Polski, a w listopadzie – Toruński Festiwal Książki. Sztuki plastyczne reprezentowane są przez jedną z największych światowych imprez graficznych, odbywającą się w kilku miastach – Międzynarodowe Triennale Grafiki Kolor w grafice, Ogólnopolski Konkurs Wydawnictw Reklamowych IDEA, najstarszy regionalny Konkurs ZPAP Dzieło Roku, a także unikatowy w skali europejskiej Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży.

Imprezy masowe i popularne to Otwarte Mikrolotowe Mistrzostwa Polski – Festiwal Wiatru, coroczna odsłona Piernikowej Alei Gwiazd, Święto Muzyki, Dni Torunia i Święto Piernika. Od dwóch lat odbywa się także Festiwal Anielskie Spotkania, festiwal wolontariuszy pod hasłem „Toruń miastem aniołów”.

Muzea edytuj

Osobny artykuł: Muzea w Toruniu.
 
Muzeum Toruńskiego Piernika
 
Muzeum Etnograficzne
 
Muzeum Diecezjalne

W mieście istnieje ponad 20 instytucji muzealnych[potrzebny przypis]. Najstarszą instytucją jest Muzeum Okręgowe. Wywodzi się ono z założonego w 1861 roku Muzeum Miejskiego i Muzeum Toruńskiego Towarzystwa Naukowego otwartego w 1876 roku. Jego oddziałami są[81][82][83]:

Pozostałe to:

Centra kultury i nauki edytuj

 
Centrum Nauki Młyn Wiedzy w Toruniu

Ofertę kulturalną w Toruniu uzupełniają placówki związane z kulturą oraz jej popularyzacją, są to m.in. kluby studenckie, ogniska pracy pozaszkolnej, domy kultury. Największą tego typu placówką jest Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, który otwarto w 2013 roku. To pierwsza taka instytucja w Toruniu, a także w województwie i jedna z nielicznych w kraju. Posiada ona najdłuższe w Polsce, zamontowane na stałe, Wahadło Foucaulta[potrzebny przypis].

Pozostałe instytucje kultury to:

Muzyka edytuj

 
Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, siedziba Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej

Życie muzyczne Torunia przybiera wiele form[styl do poprawy]. Jedną z nich stanowią wykonawcy muzyki poważnej, czyli Toruńska Orkiestra Symfoniczna, która założona została w sezonie artystycznym 1978/79 jako Toruńska Orkiestra Kameralna[styl do poprawy]. Status symfonicznej uzyskała w 2006 roku[potrzebny przypis]. Drugim zespołem jest Multicamerata, zespół kameralny działający od 1991 roku[103].

Oprócz zespołów instrumentalnych w Toruniu działa kilka chórów, m.in.: Chór „Lutnia” (od 1898 roku), Chór Akademicki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (od 1979 roku), Toruński Chór Nauczycielski „Con Anima” (od 1985 roku)[104].

Toruń w latach 80. XX wieku nazywany był żartobliwie wylęgarnią talentów muzyki młodzieżowej. Powstały tu wówczas takie zespoły, jak: rockowa Republika, Kobranocka, Bikini, punkrockowa Rejestracja, bluesowa Nocna Zmiana Bluesa i Tortilla Flat, a później: Butelka, SOFA i Manchester oraz formacja Organek. Z Torunia pochodzi też wokalista Sławomir Uniatowski[potrzebny przypis].

Galerie edytuj

 
Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu

W Toruniu swoją siedzibę ma kilkanaście galerii. Najważniejsze i największe są galeriami państwowymi. Do tego grona są zaliczane: najstarszą, działającą od 1950 roku, Galerię Sztuki „Wozownia”, która prezentuje dokonania współczesnych twórców na ekspozycjach indywidualnych i zbiorowych[potrzebny przypis], założoną w 1964 roku Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka oraz Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” – najnowsze (2008) i największe muzeum sztuki współczesnej w mieście[105].

Ponadto w Toruniu znajdują się:

Oświata edytuj

 
Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego

W Torunia działa 26 szkół podstawowych, Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna (I i II stopnia[107][108]), dwie specjalne szkoły podstawowe, jedna szkoła podstawowa dla dorosłych[107], jedenaście liceów, osiem techników, sześć szkół branżowych, Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy, Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych i Szkoła Policealna dla Dorosłych[108]. W Toruniu znajduje się 18 przedszkoli miejskich[109].

Nauka edytuj

 
Towarzystwo Naukowe z 1875 roku
 
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
 
Wyższa Szkoła Bankowa
 
Wyższe Seminarium Duchowne

Toruń jest dużym ośrodkiem naukowym. W Toruniu znajduje się najstarsza uczelnia publiczna w północnej Polsce, czyli Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Znajdują się tu jedyne w województwie ośrodki instytucji Polskiej Akademii Nauk, a także kilkanaście innych placówek naukowo-badawczych. Działalność naukowo-badawczą prowadzą towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz społeczno-kulturalne posiadające oddziały (w większości o charakterze regionalnym) w Toruniu[potrzebny przypis]. Największą w Toruniu jest Towarzystwo Naukowe w Toruniu, założone w 1875 roku[110] i posiadające sześć wydziałów[111].

Według danych z 31 grudnia 2013 roku na ogólną liczbę 1198 osób kształcących się w regionie, 763 pobierało naukę w Toruniu (na całym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika było to 881 osób, z czego 117 na Wydziałach Collegium Medicum w Bydgoszczy)[112].

Uczelnie w Toruniu:

Biblioteki edytuj

Osobny artykuł: Biblioteki w Toruniu.
 
Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska przy ul. Słowackiego 8

Najstarsze biblioteki w Toruniu mieścił się w szkole miejskiej przy kościele św. Janów oraz przy klasztorach franciszkanów i dominikanów. Biblioteki prowadzone przez zakonników były udostępniane uczniom szkół przyklasztornych oraz mieszczanom. W XVI wieku powstały biblioteki przy Gimnazjum Akademickim (w 1594), kolegium jezuickim i Radzie Miasta. Biblioteka Gimnazjum Akademickiego była pierwszą typową biblioteką publiczną w mieście. W XVII wieku biblioteka posiadała ok. 10 tys. woluminów. Bibliotekę zasilały dary, toruńskie drukarnie oddawały egzemplarz obowiązkowy na rzecz Biblioteki, Rada miejska regularnie kupował nowe książki dla Biblioteki. Podczas wojen napoleońskich większość zbiorów z Biblioteki Gimnazjum Akademickiego przepadło (prawdopodobnie w wyniku kradzieży). Zbiory biblioteki Gimnazjum Akademickiego znajdują się obecnie w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu[113].

Głównymi działającymi obecnie bibliotekami w Toruniu są Biblioteka Uniwersytecka oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu. Książnica Kopernikańska powstała w 1923 roku[114]. Od 1973 roku jej główna siedziba mieści się przy ul. Słowackiego[115]. Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu powstała w 1945 roku, działalność rozpoczęła w maju 1947 roku. Od 1973 roku mieści się w miasteczku akademickim na Bielanach. Biblioteka Główna wraz z bibliotekami wydziałowymi z Torunia i Bydgoszczy tworzą Bibliotekę Uniwersytecką, wspólną sieć biblioteczno-informacyjną[116].

Media edytuj

Osobny artykuł: Media w Toruniu.
 
Budynek Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, uruchomionej 15 stycznia 1935 roku
 
Nowości – redakcja

W mieście znajduje się studio i biuro korespondenta telewizji TVN[117], a także siedziba ogólnopolskiej Telewizji Trwam. Ponadto w Toruniu swoje studio i redakcję posiada Telewizja Polska, dzięki którym program z Torunia może być emitowany zarówno na antenie TVP3 Bydgoszcz, jak i ogólnopolskiej. Placówka TVP powstała w mieście w 1996 roku, a jej siedziba od 2005 roku mieści się w kamienicy przy ul. Kopernika 4. W mieście działają również lokalne stacje telewizyjne, z których największą i najstarszą jest Telewizja Toruń[potrzebny przypis].

15 stycznia 1935 roku rozpoczęła działalność Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia. Od 1945 roku działała w strukturze Polskiego Radia w Bydgoszczy[118]. Od lat 90. tradycje Rozgłośni Pomorskiej kontynuuje Polskie Radio Pomorza i Kujaw mające w Toruniu siedzibę przy ul. Ślusarskiej 5[119]. Ponadto w mieście swoją siedzibę ma ogólnopolskie katolickie Radio Maryja. Toruń jest także siedzibą innych lokalnych rozgłośni radiowych m.in. Radia GRA, Radia Sfera (studencka stacja radiowa) czy Meloradia. W Toruniu działa również regionalny oddział RMF FM[potrzebny przypis].

W mieście działają liczne redakcje gazet, ukazują się dwa regionalne dzienniki: Nowości Dziennik Toruński oraz Gazeta Pomorska. Istnieje także wiele portali internetowych od informacyjnych po kulturalne i sportowe[potrzebny przypis].

Opieka zdrowotna edytuj

Osobny artykuł: Opieka zdrowotna w Toruniu.
 
Rozbudowa Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Toruniu (stan z października 2018 roku)

W Toruniu znajduje się kilkadziesiąt placówek ochrony zdrowia, w tym 6 szpitali, ponadto miasto jest siedzibą wojewódzkiego, kujawsko-pomorskiego oddziału PFRON; znajduje się tu delegatura NFZ dla byłego województwa toruńskiego oraz Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego, który sprawuje nadzór i kontrolę nad samodzielnymi zakładami opieki zdrowotnej, powołanymi przez Samorząd Województwa[potrzebny przypis].

Szpitale w Toruniu:

Bezpieczeństwo publiczne edytuj

 
Komenda Miejska Policji przy Grudziądzkiej 17
 
Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej przy ul. Prostej 32

W Toruniu istnieją wojewódzkie i miejskie instytucje dbające o bezpieczeństwo zarówno w mieście, jak i w powiecie oraz w województwie. Dyspozytorzy powyższych służb pełnią dyżury w Toruńskim Centrum Zarządzania Kryzysowego mieszczącym się przy ulicy Legionów 70/76 (siedziba Państwowej Straży Pożarnej)[potrzebny przypis].

Policja edytuj

W Toruniu znajduje się Komenda Miejska Policji. Jej siedziba znajduje się przy ulicy Grudziądzkiej 17[122]. Podlegają jej następujące komisariaty[122]:

  • Komisariat Policji w Chełmży (ul. Sądowa 2)
  • Komisariat Policji w Dobrzejewicach (Dobrzejewice 65)
  • Komisariat Policji Toruń Podgórz (ul. Poznańska 127/129)
  • Komisariat Policji Toruń Rubinkowo (ul. Dziewulskiego 1)
  • Komisariat Policji Toruń Śródmieście (ul. Polskiego Czerwonego Krzyża 2)
  • Posterunek Policji w Złejwsi Wielkiej (ul. Słoneczna 10)

Państwowa Straż Pożarna edytuj

W Torunia swoją siedzibę ma Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej mieszcząca się w centrum miasta przy ulicy Prostej 32, a także Wojewódzkie Stanowisko Koordynacji Ratownictwa PSP i Ośrodek Szkolenia Państwowej Straży Pożarnej. Natomiast przy ulicy Legionów 70/76 umieszczono Komendę Miejską Państwowej Straży Pożarnej, której podlegają bezpośrednio następujące jednostki:

  1. Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 (Mokre)
  2. Ratowniczo-Gaśnicza nr 2 (Podgórz)
  3. Ratowniczo-Gaśnicza nr 3 (Bielawy)
  4. Ratowniczo-Gaśnicza w Chełmży.

Inne instytucje edytuj

Pozostałe instytucje to: Straż Miejska[123], Stacja Pogotowia Ratunkowego, Izba celna, Urząd Celny, WOPR, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmeria Wojskowa, Straż Rybacka, Straż Leśna i Straż Ochrony Kolei.

Garnizon toruński edytuj

Osobny artykuł: Garnizon Toruń.
 
Zespół pomnikowy polskich artylerzystów na placu Towarzystwa Miłośników Torunia, uzupełniony w 1993 roku o tablicę pamiątkową Oficerskiej Szkoły Artylerii w Toruniu
 
Budynek przy ul. Sienkiewicza 37, należący dawniej do koszar Wrangla. Obecnie siedziba 6. Samodzielnego Oddziału Geograficznego im. płk. dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego ps. „Kalina”

Garnizon toruński swoim zasięgiem obejmuje kilka powiatów we wschodnio-południowej części województwa kujawsko-pomorskiego (m.in. toruński, aleksandrowski, włocławski, lipnowski) i należy do jednego z największych w tym regionie. Największe miasta na terenie tego garnizonu to Toruń oraz Włocławek. Komenda garnizonu mieści się przy ulicy Sobieskiego (CSAiU)[potrzebny przypis].

Uczelnie wojskowe edytuj

Instytucje i jednostki WP edytuj

Religia edytuj

 
Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty
 
Kaplica polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
 
Kościół ewangelicki św. Szczepana

Kościół rzymskokatolicki edytuj

Toruń od 1992 roku jest stolicą diecezji toruńskiej Kościoła rzymskokatolickiego, ustanowionej przez papieża Jana Pawła II bullą Totus Tuus Poloniae Populus z dnia 25 marca tego samego roku. Ingres pierwszego biskupa toruńskiego Andrzeja Wojciecha Suskiego do katedry św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela w Toruniu odbył się dnia 31 maja 1992 roku. Miasto obejmują cztery dekanaty: Toruń I, Toruń II, Toruń III i Toruń IV[potrzebny przypis].

Do 1992 roku prawobrzeżny Toruń należał do diecezji chełmińskiej, a lewobrzeżny do archidiecezji gnieźnieńskiej[potrzebny przypis].

W Toruniu swoje domy zakonne mają zarówno zakony i zgromadzenia męskie (franciszkanie, jezuici, redemptoryści, michalici, paulini, salezjanie, somaskowie), jak i żeńskie (serafitki, Karmelitanki, nazaretanki, pasterki, elżbietanki, józefitki, michalitki, urszulanki)[potrzebny przypis].

W mieście działa również kaplica św. Jana Marii Vianneya, należąca do reprezentującego tradycjonalizm katolicki Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X[130].

Pozostałe związki wyznaniowe edytuj

W Toruniu działalność duszpasterską prowadzi parafia polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.

W Toruniu znajduje się Parafia greckokatolicka. Z powodu braku świątyni liturgia celebrowana jest w kościele rzymskokatolickim pw. św. Maksymiliana.

W Toruniu znajduje się jedna parafia prawosławna pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Od połowy XVI w. Toruń był miastem protestanckim, dziś kontynuatorką tej tradycji jest parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań protestanckich. Większość toruńskich kościołów protestanckich reprezentuje nurt chrześcijaństwa ewangelicznego i należy do Toruńskiego Przymierza Protestanckiego oraz Aliansu Ewangelicznego w RP[potrzebny przypis].

Kościoły protestanckie działające w Toruniu:

W Toruniu działają ośrodki należące do Buddyjskiej Wspólnoty „Zen Kannon”[142], Misji Buddyjskiej – Trzy Schronienia (Sakya Dechen Choling)[143] oraz Związku Buddyjskiego Bencien Karma Kamtsang[144].

W Toruniu działa 9 zborów świadków Jehowy[potrzebny przypis].

Cmentarze edytuj

Osobny artykuł: Cmentarze w Toruniu.

W Toruniu znajduje się kilkanaście cmentarzy różnych wyznań, co wiąże się z wielokulturową historią miasta. Najstarsza zachowana nekropolia na terenie Torunia to mieszczący się przy ulicy Gałczyńskiego, w pobliżu zespołu staromiejskiego, cmentarz św. Jerzego z 1811 roku (jego historia sięga XIV w.) Pochowani są tam wybitni torunianie: rajcowie miejscy, notable, naukowcy, duchowieństwo, a także zwykli mieszkańcy miasta[potrzebny przypis]. Od 2003 roku 1 Listopada Towarzystwo Miłośników Torunia i władze miasta organizuje kwestę, której celem jest ratowanie najbardziej zniszczonych, a cennych nagrobków tego cmentarza[145]. Największą toruńską nekropolią jest założony w 1973 roku Centralny Cmentarz Komunalny, mieszczący się w północnej części miasta i zajmujący powierzchnię 27, 84 ha[potrzebny przypis].

Toruńskie pomniki edytuj

Osobny artykuł: Pomniki w Toruniu.

Najbardziej znanym i charakterystycznym pomnikiem w Toruniu jest stojący na Rynku Staromiejskim pomnik Mikołaja Kopernika. Ponadto w Toruniu występują liczne mniejsze pomniki, rzeźby, kamienie pamiątkowe, tablice, instalacje artystyczne i inne[potrzebny przypis].

Sport edytuj

Osobny artykuł: Sport w Toruniu.
 
Peloton Tour de Pologne 2006 roku na ulicach Torunia
 
Adrian Miedziński, jeden z żużlowców KS Toruń

Zawodowe kluby sportowe edytuj

Obiekty sportowe edytuj

 
Motoarena Toruń im. Mariana Rosego

Do największych obiektów sportowych na terenie Torunia należy oddana do użytku w 2014 roku hala sportowo-widowiskowa przy ulicy Bema. Wielofunkcyjny obiekt o charakterze sportowo-widowiskowym wyposażony jest w sześciotorową bieżnię lekkoatletyczną o długości 200 metrów, a także w bieżnię treningową. Ponadto w hali znajdują się: ośmiotorowa bieżnia prosta do biegów sprinterskich, rozbieżnia do skoków w dal, trójskoku, skoku o tyczce i skoku wzwyż, a także rzutnia do pchnięcia kulą. Toruńska hala jest również przystosowana do dyscyplin zespołowych, takich jak: piłka ręczna, piłka siatkowa, piłka koszykowa, hokej halowy, tenis stołowy, halowy hokej na trawie, boks, kickboxing, badminton, tenis ziemny, szermierka, gimnastyka i akrobatyka sportowa[146]. Drugim co do wielkości obiektem sportowym w mieście jest Motoarena im. Mariana Rosego, zlokalizowana w zachodniej części Torunia. Jest najnowocześniejszym stadionem żużlowym na świecie. Obiekt otwarty został w maju 2009 roku[147]. W Toruniu istnieje również kryte lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego[148]. Lodowisko powstało w 1960 roku, natomiast w 1986 roku obiekt został zadaszony[potrzebny przypis].

Miasta partnerskie edytuj

Miasta partnerskie Torunia:

Ponadto w latach 1995–2022 miastem partnerskim Torunia był Królewiec[149][152]. Umowę rozwiązano 3 marca 2022 roku w związku z inwazją Rosji na Ukrainę[152][153].

Związani z Toruniem edytuj

Jednostki pływające nazwane imieniem Torunia edytuj

 
ORP Toruń wpływający do portu szczecińskiego

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Istnienie osady przedlokacyjnej na terenie zamku krzyżackiego jest potwierdzone od X w., nie wykluczone, że istniała ona już w końcu VIII w. Patrz: Historia Torunia, M. Biskup (red.), t. I, W czasach średniowiecza (do roku 1454), s. 61.
  2. Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2023-12-11] (pol.).
  3. Art. 3. Ustawy o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa z dnia 28 lipca 1998 r. – Dz. U. 1998.96.603 mówi: Siedzibą wojewody i sejmiku województwa są: 2) w województwie kujawsko-pomorskim – wojewody – Bydgoszcz, sejmiku województwa – Toruń,. Ww. ustawa nie określa terminu stolica województwa kujawsko-pomorskiego jako obowiązującego, choć w potocznym rozumieniu oba miasta nazywane są „stolicami” bądź „współstolicami”, co odnotować można również w czwartym akapicie „Podział administracyjny Polski 2006” na witrynie KSNG.
  4. Obszar funkcjonalny. zit.btof.pl. [dostęp 2024-02-23].
  5. Beata Krzemińska: Nasze największe miasta w statystyce. kujawsko-pomorskie.pl, 2017-06-28. [dostęp 2024-02-23].
  6. O Toruniu. turystyka.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  7. Dorna 2015 ↓, s. 89.
  8. Bogucka 2009 ↓, s. 14.
  9. Lewicki 1920 ↓, s. 133.
  10. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  11. Respublica Thorunensia: Toruń w czasach nowożytnych. turystyka.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  12. Wisner 2002 ↓, s. 48.
  13. Urbański 2003 ↓, s. 5.
  14. Arszyński 1999 ↓, s. 19.
  15. Rumiński 2002 ↓, s. 23.
  16. GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku, stat.gov.pl [dostęp 2023-08-20].
  17. Położenie geograficzne. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  18. Gąsiorowska i Gąsiorowski 1971 ↓, s. 7.
  19. O Toruniu. turystyka.torun.pl.
  20. Środowisko geograficzno-przyrodnicze. powiaty.torun.com.pl. [dostęp 2024-02-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-08)].
  21. a b Temperatura. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  22. Wiatr. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  23. Opady. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  24. Worki czekają w gotowości. „Nowości”, s. 7, 2010-05-20. 
  25. Szymon Zdziebłowski: Odkryto miejsce pierwszej lokalizacji Torunia. naukawpolsce.pl, 2018-10-25. [dostęp 2024-02-23].
  26. Historia Torunia i historie toruńskie. toruntour.pl. [dostęp 2024-02-23].
  27. Giętkowski, Karpus i Rezmer 2004 ↓, s. 21.
  28. Bogucka i Samsonowicz 1986 ↓, s. 372.
  29. Salmonowicz 1999 ↓, s. 116–118.
  30. Mikulski i Wijaczka 2011 ↓, s. 26.
  31. Salmonowicz 2000 ↓, s. 210.
  32. Grabowski 2016 ↓, s. 43–44.
  33. Gąsiorowska i Gąsiorowski 1971 ↓, s. 18.
  34. Deczyński 2021 ↓, s. 53.
  35. Ceran 2018 ↓, s. 12.
  36. a b Z historii miasta. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  37. Ceran 2018 ↓, s. 9.
  38. Ceran 2018 ↓, s. 25.
  39. Giętkowski, Karpus i Rezmer 2004 ↓, s. 113.
  40. a b Mansfeld 1971 ↓, s. 21.
  41. Dominujemy nad Toruniem już od ponad 160 lat. turystyka.bydgoszcz.pl. [dostęp 2024-02-23].
  42. a b Mansfeld 1971 ↓, s. 23.
  43. „Stracone szanse?” -„Przegląd” nr 21 z 2016 r., s. 10.
  44. Mansfeld 1971 ↓, s. 24.
  45. Mansfeld 1971 ↓, s. 27.
  46. Mansfeld 1971 ↓, s. 26.
  47. Falkowski 2000 ↓, s. 25.
  48. Niedzielska 2003 ↓, s. 363–370.
  49. Historia, nasze.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2015-12-04] [zarchiwizowane z adresu 2015-12-19].
  50. Rada Miasta Torunia. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  51. Michał Zaleski - Prezydent Torunia. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  52. Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 105.
  53. a b Dzielnice i osiedla. torun.pl. [dostęp 2022-07-02].
  54. Liczba osób zameldowanych na pobyt stały i czasowy w Toruniu, według podziału na jednostki urbanistyczne i stanu na 31.03.2022 r.. torun.pl. [dostęp 2022-07-02].
  55. Rakowski 2022 ↓, s. 114.
  56. Rakowski 2022 ↓, s. 114–115.
  57. Rakowski 2022 ↓, s. 115.
  58. Toruń w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2015-05-28] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  59. Marek Nienartowicz: Czy jest szansa na powiększenie Torunia o przylegające do niego tereny?. nowosci.com.pl, 2015-01-19. [dostęp 2024-02-22].
  60. Konsulat Honorowy Republiki Słowenii w Toruniu. wiadomosci.wp.pl, 2003-06-24. [dostęp 2024-02-23].
  61. Małgorzata Litwin: Mamy konsula Finlandii. torun.pl, 2014-05-29. [dostęp 2024-02-23].
  62. Małgorzata Litwin: Mołdawia ma konsulat w Toruniu. torun.pl, 2014-06-24. [dostęp 2024-02-23].
  63. Natalia Przytarska: Oto największe toruńskie firmy. torun.pl, 2020-12-03. [dostęp 2024-02-23].
  64. ao: Autostrada A1 z nowym, „toruńskim” oznakowaniem. Od dziś jedziemy na Toruń Południe!. nowosci.com.pl, 2015-10-23. [dostęp 2024-02-23].
  65. kl: Węzeł musi być rozpoznawalny. nowosci.com.pl, 2011-10-19. [dostęp 2024-02-23].
  66. Rejon Dróg w Toruniu. archiwum.gddkia.gov.pl, 2010-10-14. [dostęp 2024-02-23].
  67. RDW Toruń. zdw-bydgoszcz.pl. [dostęp 2024-02-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-07)].
  68. Administrator: Kontakt WORD Toruń. word.torun.pl, 2011-08-07. [dostęp 2024-02-23].
  69. Postoje taxi. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  70. Sylwia Derengowska: Przybywa tras dla rowerów. torun.pl, 2015-12-10. [dostęp 2024-02-22].
  71. Magdalena Dębczyńska-Wróblewska: Ruszył Toruński Rower Miejski. torun.pl, 2014-04-18. [dostęp 2024-02-23].
  72. Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 100.
  73. a b Lewandowska i Chodkowska-Miszczuk 2019 ↓, s. 104.
  74. Wojciech Pierzchalski: Toruń. Ilu turystów odwiedziło miasto? Jest lepiej niż rok temu, ale do rekordu trochę brakuje. torun.naszemiasto.pl, 2022-04-27. [dostęp 2022-07-02].
  75. Mury obronne. torun.pl. [dostęp 2024-02-22].
  76. Bramy i baszty. torun.pl. [dostęp 2024-02-22].
  77. Giętkowski, Karpus i Rezmer 2004 ↓, s. 79.
  78. Teatr Lalek „Zaczarowany Świat”. [dostęp 2024-02-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-04)].
  79. Kino Centrum. csw.torun.pl. [dostęp 2024-02-22].
  80. Alicja Wesołowska: Nowe kino w toruńskim Dworze Artusa już ruszyło. pomorska.pl, 2014-05-05. [dostęp 2024-02-22].
  81. Historia Muzeum Okręgowego w Toruniu. muzeum.torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  82. a b c d Muzea. torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  83. Muzeum Twierdzy Toruń. muzeum.torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  84. Historia. etnomuzeum.pl. [dostęp 2024-02-24].
  85. Toruńskie Wodociągi otworzyły Muzeum Techniki i Inżynierii Komunalnej. portalsamorzadowy.pl, 2023-03-28. [dostęp 2024-02-24].
  86. a b O CSW. csw.torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  87. Muzeum Artylerii w Toruniu. muzeumwl.pl. [dostęp 2024-02-24].
  88. Justyna Wojciechowska-Narloch: Samochodówka obchodzi jubileusz i zaprasza na drzwi otwarte. nowosci.com.pl, 2015-04-01. [dostęp 2024-02-24].
  89. Historia. zssam-torun.org. [dostęp 2024-02-14].
  90. Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń. torun.fortyfikacje.pl. [dostęp 2024-02-24].
  91. Fort IV – Twierdza Toruń. visittorun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  92. O Muzeum. muzeumdomprlutorun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  93. O Muzeum. muzeumrycerzy.pl. [dostęp 2024-02-22].
  94. Historia i misja. tak.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  95. O Planetarium. planetarium.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  96. Połączenie Dworu Artusa i Domu Muz. artus.torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  97. O klubie. odnowa.umk.pl. [dostęp 2024-02-23].
  98. Renata Puzdrowska: 35-lecie działalności. domharcerza.torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  99. Historia MDK. mdktorun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  100. Sara Watrak: Toruń. Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury. Od 1 września WOAK-iem kierują nowe osoby. torun.naszemiasto.pl, 2022-09-22. [dostęp 2024-02-24].
  101. Kontakt. woak.pl. [dostęp 2024-02-24].
  102. Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży ul. Łokietka 3 , 87-100 Toruń. mcsm-torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  103. Mirosława Kruczkiewicz-Siebers: Multicamerata ma już 25 lat. nowosci.com.pl, 2016-09-20. [dostęp 2024-02-23].
  104. Orkiestry i chóry. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  105. a b c d e f g h Galerie. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  106. tog: W Toruniu powstała nowa galeria. Nazywa się Miłość. torun.wyborcza.pl, 2014-09-26. [dostęp 2024-02-23].
  107. a b Szkoły podstawowe, publiczne. torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  108. a b Szkoły ponadgimnazjalne i ponadpodstawowe, publiczne. torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  109. Przedszkola miejskie i oddziały przedszkolne w szkołach miejskich. torun.pl. [dostęp 2024-02-24].
  110. Dzieje TNT. tnt.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  111. Wydziały i komisje. tnt.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  112. Doktoranci w województwie kujawsko-pomorskim 2013 r.. bydgoszcz.stat.gov.pl, 2014-11-28. [dostęp 2024-02-23].
  113. Arkadiusz Skonieczny: Dawne biblioteki toruńskie. turystyka.torun.pl, 2009-09-17. [dostęp 2024-02-23].
  114. Powstanie Książnicy. ksiaznica.torun.pl, 2020-08-05. [dostęp 2024-02-23].
  115. Książnica po 1945 roku. ksiaznica.torun.pl, 2020-08-05. [dostęp 2024-02-23].
  116. O nas. bu.umk.pl. [dostęp 2024-02-23].
  117. Toruń. tvnfakty.pl. [dostęp 2024-02-22].
  118. Historia radia w Toruniu. turystyka.torun.pl. [dostęp 2024-02-22].
  119. O nas. radiopik.pl. [dostęp 2024-02-22].
  120. O szpitalu. wszz.torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  121. Szpital Cito Care. citomed.pl. [dostęp 2024-02-23].
  122. a b Komenda Miejska Policji w Toruniu. torun.policja.gov.pl. [dostęp 2024-02-23].
  123. STRAŻ MIEJSKA DLA SZKÓŁ. torun.pl. [dostęp 2014-08-25].
  124. O Bazie. 2009-10-30. [dostęp 2024-02-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-28)].
  125. 12 WOG otrzymał imię patrona gen. dyw. Karola Otto Kniaziewicza. 12wog.wp.mil.pl, 2014-05-15. [dostęp 2024-02-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-28)].
  126. Wojskowi geografowie mają patrona | www.torun.pl, torun.pl [dostęp 2016-09-15].
  127. Kontakt. cswot.wp.mil.pl. [dostęp 2024-02-22].
  128. Kontakt. wbh.wp.mil.pl. [dostęp 2024-02-22].
  129. Kontakt. wcrtorun.wp.mil.pl. [dostęp 2024-02-22].
  130. Toruń, piusx.org.pl [dostęp 2023-06-14].
  131. Zbory i placówki, chwe.pl [dostęp 2023-08-15].
  132. Zbory, adwent.pl [dostęp 2022-12-05].
  133. Adresy kościołów, kosciolbozy.pl [dostęp 2022-12-05].
  134. Kościół Boży w Toruniu, kosciolbozytorun.com [dostęp 2022-12-05].
  135. Zbory, baptysci.pl [dostęp 2022-12-05].
  136. Toruń. luteranie.pl. [dostęp 2022-12-05].
  137. Zbory KECh w Polsce, kech.pl [dostęp 2022-12-05].
  138. Kontakt, koscioldlatorunia.pl [dostęp 2022-12-05].
  139. Kontakt, kosciolwtoruniu.pl [dostęp 2022-12-05].
  140. Kontakt – Zbory, zboryboze.pl [dostęp 2022-12-05].
  141. Nabożeństwa, protestanciwtoruniu.pl [dostęp 2022-12-05].
  142. Toruń, kannon.pl [dostęp 2023-02-03].
  143. Ośrodki Misji Buddyjskiej, misja.mahajana.pl [dostęp 2023-03-24].
  144. Ośrodki Bencien w Polsce, benchen.org.pl [dostęp 2023-02-03].
  145. Sylwia Derengowska: Kwesta na cmentarzu św. Jerzego. torun.pl, 2014-10-27. [dostęp 2024-02-22].
  146. Hala sportowo-widowiskowa. torun.pl. [dostęp 2024-02-22].
  147. Informacje. mosirtorun.pl. [dostęp 2024-02-22].
  148. Tor-Tor zmodernizowany. torun.pl, 2006-09-06. [dostęp 2024-02-22].
  149. a b c d e f g h i j Magdalena Dębczyńska-Wróblewska: Miasta partnerskie w Toruniu. torun.pl, 2014-04-30. [dostęp 2024-02-23].
  150. Magdalena Dębczyńska-Wróblewska: Siostrzane miasta Angers i Toruń. torun.pl, 2016-11-03. [dostęp 2024-02-23].
  151. Kowno. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  152. a b Miasta bliźniacze Torunia. torun.pl. [dostęp 2024-02-23].
  153. Michał Zaręba: Toruń zrywa umowę partnerską z rosyjskim Kaliningradem. Współpraca trwała 27 lat. radiopik.pl, 2022-03-03. [dostęp 2024-02-23].

Bibliografia edytuj

  • Marian Arszyński. Toruń na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. „Rocznik Toruński”. 26, 1999. 
  • Maria Bogucka. Miasto i mieszczanin w społeczeństwie Polski nowożytnej XVI-XVIII w.. „Czasy Nowożytne”. 22, 2009. 
  • Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz: Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986. ISBN 83-04-01701-6.
  • Tomasz Ceran: Zbrodnia pomorska 1939. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2018. ISBN 978-83-8098-466-0.
  • Włodzimierz Ignacy Deczyński. Germanizacja i nazyfikacja nazw topograficznych Torunia dokonana przez niemieckie władze okupacyjne w 1939 roku. „Rocznik Toruński”. 48, 2021. 
  • Maciej Dorna. About the date with the foundation privilege was granted to Chełmno and Toruń. „Zapiski Historyczne”. LXXX, 2015. 
  • Jan Falkowski. Toruń i jego byłe województwo toruńskie. „Rocznik Toruński”. 27, 2000. 
  • Maria Gąsiorowska, Eugeniusz Gąsiorowski: Toruń. Przewodnik. Toruń: Sport i Turystyka, 1971.
  • Mirosław Giętkowski, Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer: Twierdza Toruń. Toruń: Dom Wydawniczy Duet, 2004. ISBN 83-89706-12-1.
  • Ireneusz Grabowski. Działalność dobroczynna polskich organizacji kobiecych w Toruniu w latach 1914–1918. „Rocznik Toruński”. 43, 2016. 
  • Alicja Lewandowska, Justyna Chodkowska-Miszczuk. Zrównoważona turystyka miejska jako nowe, niezbędne podejście do rozwoju turystyki kulturowej. Przykład Torunia. „Turystyka Kulturowa”. 5, 2019. 
  • Stan Lewicki: Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych : (prawo składu). Warszawa: 1920.
  • Bogusław Mansfeld: Toruń i okolice. Przewodnik. Sport i Turystyka, 1971.
  • Nieujarzmiona natura. W: Krzysztof Mikulski, Jacek Wijaczka: Historia powszechna: Wiek XVI-XVII. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
  • Magdalena Niedzielska: Życie polityczne i kulturalne Torunia (1815–1914). W: Marian Biskup (red.): Historia Torunia, tom 3, cz. 1.. Toruń: 2003.
  • Witold Rakowski. Przemiany demograficzne ludności Torunia w latach 1946–2019. „Rocznik Toruński”. 49, 2022. 
  • Marek Rumiński: Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w życiu duchowym społeczności miasta. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
  • Stanisław Salmonowicz. Języki kultury i życia codziennego w Toruniu w XVII-XVIII wieku. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”. XLIII, 1999. ISSN 0029-8514. 
  • Stanisław Salmonowicz: Rösner Jan Gotfryd. W: Krzysztof Mikulski (red.): Toruński Słownik Biograficzny, t. 2. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2000.
  • Andrzej Urbański: Mikołaj Kopernik. Osobliwości Kujaw i Pomorza. Toruń: 2003. ISBN 83-88219-07-3.
  • Henryk Wisner: Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t.1. Warszawa: 2002.

Linki zewnętrzne edytuj